मुख्य मथळा: महाराष्ट्रात यंदा तुरीच्या लागवडीखालील क्षेत्र (Area under Tur Cultivation) वाढण्याचा अंदाज असून, भरघोस उत्पादनासाठी (Bumper Yield) शेतकऱ्यांनी कोणत्या वाणांची निवड करावी, यासाठी तज्ञांनी शिफारस केलेल्या आणि बाजारात लोकप्रिय असलेल्या काही उत्कृष्ट तूर वाणांची (Best Tur Varieties) सविस्तर माहिती. (Top Tur Varieties)
प्रस्तावना:
शेतकरी बंधूंनो, सध्याच्या कृषी हंगामात महाराष्ट्रात तुरीच्या पिकाखालील क्षेत्रात वाढ होण्याची शक्यता अनेक कृषी तज्ञांकडून वर्तवली जात आहे. तूर हे राज्यातील एक महत्त्वाचे कडधान्य पीक (Pulses Crop) असून, योग्य वाणाची निवड, आधुनिक लागवड तंत्रज्ञान आणि योग्य नियोजन केल्यास शेतकऱ्यांना आर्थिकदृष्ट्या फायदेशीर ठरू शकते. अनेक शेतकरी बांधव विविध वाणांच्या निवडीबाबत संभ्रमात असतात. म्हणूनच, आज आपण महाराष्ट्रातील हवामान आणि जमिनीसाठी अनुकूल असलेल्या, तसेच अधिक उत्पादन क्षमता आणि रोगप्रतिकारशक्ती (Disease Resistance) असलेल्या काही प्रमुख तूर वाणांची सविस्तर माहिती घेणार आहोत. ही माहिती तुम्हाला तुमच्या शेतीसाठी योग्य वाण निवडण्यास नक्कीच मदत करेल.
१. गोदावरी (BDN 2013-41): पांढरी तूर, विद्यापीठाची शिफारस, मराठवाड्यासाठी वरदान
वाणाची ओळख आणि संशोधन:
‘गोदावरी’, म्हणजेच बीडीएन २०१३-४१ (BDN 2013-41), ही पांढऱ्या तुरीची एक अत्यंत लोकप्रिय आणि विश्वासार्ह जात आहे. ही जात वसंतराव नाईक मराठवाडा कृषी विद्यापीठाच्या (VNMKV, Parbhani) अंतर्गत असलेल्या बदनापूर, जिल्हा जालना येथील कडधान्य संशोधन केंद्राने (Pulses Research Center, Badnapur) विकसित केली आहे. अनेक खासगी बियाणे कंपन्या (Private Seed Companies) हीच जात त्यांच्या स्वतःच्या ब्रँड नावाने विक्रीस ठेवतात, त्यामुळे शेतकऱ्यांनी मूळ आणि प्रमाणित बियाणे ओळखणे गरजेचे आहे.
भौगोलिक अनुकूलता आणि जमिनीचा प्रकार:
ही जात प्रामुख्याने मराठवाड्यातील दुष्काळी तसेच बागायती क्षेत्रासाठी अत्यंत उपयुक्त ठरली आहे. मध्यम ते भारी प्रकारच्या जमिनीत (Medium to Heavy Soil) ही उत्तम वाढते आणि चांगले उत्पादन देते.
सिंचनाची आवश्यकता:
‘गोदावरी’ वाणातून जास्तीत जास्त उत्पादन (High Yield Potential) मिळवण्यासाठी संरक्षित सिंचनाची (Protective Irrigation) आवश्यकता भासते. विशेषतः फुलोरा आणि शेंगा भरण्याच्या अवस्थेत पाण्याची उपलब्धता उत्पादनात लक्षणीय वाढ करते.
वनस्पतीशास्त्रीय वैशिष्ट्ये:
या वाणाच्या फुलांचा रंग पिवळसर पांढरा असतो आणि शेंगा आकर्षक हिरव्या रंगाच्या असून त्या गुच्छ स्वरूपात (Pods in Bunches) येतात, ज्यामुळे काढणी सुलभ होते. १०० दाण्यांचे सरासरी वजन सुमारे ११ ग्रॅम भरते.
परिपक्वता कालावधी:
इतर काही लवकर येणाऱ्या वाणांच्या तुलनेत ‘गोदावरी’ वाण काढणीला येण्यास थोडा अधिक वेळ घेतो. याचा परिपक्वता कालावधी (Maturity Period) साधारणपणे १६० ते १७० दिवसांचा असतो. उशिरा पेरणीसाठी हा वाण तितकासा योग्य नाही.
उत्पादन क्षमता आणि लोकप्रियता:
मागील काही वर्षांपासून या वाणाने शेतकऱ्यांमध्ये प्रचंड लोकप्रियता मिळवली आहे, याचे मुख्य कारण म्हणजे त्याची सातत्यपूर्ण आणि उच्च उत्पादन देण्याची क्षमता. योग्य व्यवस्थापनात हेक्टरी चांगले उत्पादन मिळते.
बियाण्याची उपलब्धता:
‘गोदावरी’ वाणाचे बियाणे यशोधा हायब्रिड सीड्स आणि भूमन दालमिल यांसारख्या काही अधिकृत वितरकांकडे उपलब्ध होऊ शकते. शेतकऱ्यांनी विश्वासार्ह आणि चांगल्या प्रतीचे बियाणे (Quality Seeds) निवडण्यावर भर द्यावा.
२. चारू (अंकुर सीड्स): लाल तूर, मर रोगास प्रतिकारक, मध्यम कालावधी
कंपनी आणि प्रकार:
अंकुर सीड्स (Ankur Seeds) या खासगी कंपनीने विकसित केलेला ‘चारू’ हा लाल तुरीचा (Red Gram) वाण शेतकऱ्यांच्या पसंतीस उतरला आहे.
वाढीचा कालावधी आणि झाडाची रचना:
हा मध्यम कालावधीचा (Medium Duration Variety) वाण असून, पेरणीपासून साधारणतः १५५ ते १६५ दिवसांत काढणीसाठी तयार होतो. झाडाची वाढ जोमदार होते आणि त्याला भरपूर फांद्या (Good Branching) फुटतात, ज्यामुळे अधिक शेंगा लागण्यास मदत होते.
शेंगा आणि दाण्यांची वैशिष्ट्ये:
‘चारू’ वाणाच्या शेंगा हिरव्या रंगाच्या असून त्यावर तपकिरी रंगाच्या रेषा आढळतात. दाणे आकर्षक लालसर-तपकिरी रंगाचे, टपोरे आणि वजनदार असतात.
रोगप्रतिकारशक्ती:
या वाणाची मर रोगाविरुद्ध (Wilt Disease Resistance) चांगली प्रतिकारशक्ती असल्याचे दिसून येते, जी तूर पिकातील एक मोठी समस्या आहे.
दाण्यांचे वजन: १०० दाण्यांचे सरासरी वजन १० ते ११ ग्रॅमच्या दरम्यान असते.
३. दुर्गा (निर्मल सीड्स – NTL 30): आकर्षक टपोरे दाणे, उत्तम रोगप्रतिकारशक्ती, जास्त शेंगा
कंपनी आणि ओळख:
निर्मल सीड्स (Nirmal Seeds) या कंपनीचा ‘दुर्गा’ (ओळख क्रमांक NTL 30) हा देखील एक चांगला आणि उत्पादनक्षम वाण म्हणून ओळखला जातो.
पिकाचा कालावधी आणि वाढ:
हा मध्यम कालावधीचा वाण असून, पेरणीनंतर सुमारे १५० ते १६० दिवसांत पक्व होतो. झाडाची वाढ चांगली होऊन भरपूर फांद्या येतात, ज्यामुळे उत्पादन क्षमता वाढते.
शेंगा आणि दाण्यांचे स्वरूप:
या वाणाच्या शेंगा हिरव्यागार (Lush Green Pods) आणि आकर्षक असतात, तर दाणे टपोरे आणि चमकदार असतात, ज्यामुळे बाजारात चांगला भाव मिळण्यास मदत होते.
रोगप्रतिकारशक्ती:
‘दुर्गा’ वाणामध्ये मर रोगाविरुद्ध (Wilt Resistance) चांगली प्रतिकारक्षमता आढळून येते.
दाण्यांचे वजन आणि उत्पादन:
१०० दाण्यांचे सरासरी वजन १० ते १२ ग्रॅमपर्यंत भरते. या वाणाला भरपूर आणि जास्तीत जास्त शेंगा लागण्याची क्षमता (High Pod Bearing Capacity) असल्याने उत्पादनाच्या दृष्टीने हा एक चांगला पर्याय आहे.
४. दप्तरी ४८ (दप्तरी सीड्स): मध्यम कालावधी, आकर्षक लालसर टपोरे दाणे
कंपनी आणि कालावधी:
दप्तरी सीड्स (Daptari Seeds) कंपनीचा ‘दप्तरी ४८’ हा वाण मध्यम कालावधीचा असून, तो साधारणतः १६० ते १७० दिवसांत काढणीसाठी तयार होतो.
शेंगा आणि दाण्यांची वैशिष्ट्ये:
या वाणाच्या शेंगा हिरव्यागार असतात आणि दाणे आकर्षक लालसर रंगाचे व टपोरे (Attractive Reddish Bold Grains) असतात, जे दिसायला सुंदर आणि वजनदार असतात.
रोगप्रतिकारशक्ती:
‘दप्तरी ४८’ वाणामध्ये देखील मर रोगास (Resistance to Wilt) प्रतिकार करण्याची चांगली क्षमता आढळून येते.
दाण्यांचे वजन:
१०० दाण्यांचे सरासरी वजन १० ते ११ ग्रॅमच्या आसपास असते.
५. बी.डी.एन. ७११ (BDN 711): पांढरी तूर, कमी कालावधी, मर व वांझ रोगास दुहेरी प्रतिकार
संशोधन आणि प्रकार:
पांढऱ्या तुरीच्या (White Pigeon Pea) वाणांमध्ये ‘बी.डी.एन. ७११’ हा एक अत्यंत उत्कृष्ट आणि शेतकऱ्यांच्या पसंतीचा वाण आहे. हा वाण देखील बदनापूर येथील तूर संशोधन केंद्राने (Tur Research Station, Badnapur) विकसित केला आहे.
जमीन आणि पाण्याची गरज:
हा वाण मध्यम ते भारी जमिनीसाठी (Suitable for Medium to Heavy Soils) योग्य आहे. विशेष म्हणजे, कमी पाऊसमान असलेल्या किंवा पाण्याच्या ताणाखाली (Drought Tolerance) देखील हा वाण बऱ्यापैकी तग धरतो आणि समाधानकारक उत्पादन देतो.
पिकाचा कालावधी:
‘बी.डी.एन. ७११’ हा तुलनेने लवकर तयार होणारा (Early Maturing Variety) वाण आहे. याचा पीक कालावधी १५० ते १५५ दिवसांचा असतो, ज्यामुळे दुबार पीक पद्धतीसाठी हा उपयुक्त ठरू शकतो.
रोगप्रतिकारशक्ती:
या वाणाचे सर्वात महत्त्वाचे वैशिष्ट्य म्हणजे मर रोगासोबतच वांझ रोगाविरुद्ध (Sterility Mosaic Disease Resistance) असलेली त्याची प्रतिकारशक्ती. वांझ रोग (ज्यामध्ये झाडाला फुले न लागता केवळ पानांचे गुच्छ येतात) हा तूर पिकातील उत्पादनात मोठी घट आणणारा रोग आहे, आणि त्यावर या वाणाची प्रतिकारशक्ती शेतकऱ्यांसाठी दिलासादायक आहे.
शेंगांची वैशिष्ट्ये आणि काढणी:
या वाणाच्या शेंगा एकाच वेळी पक्व होतात (Synchronized Maturity) आणि सहसा गळत नाहीत. त्यामुळे, यंत्राद्वारे काढणीसाठी (Suitable for Mechanical Harvesting) हा वाण अत्यंत योग्य आहे, ज्यामुळे मजुरीचा खर्च वाचतो.
६. बी.डी.एन. ७१६ (BDN 716): पांढरी तूर, उत्तम डाळ गुणवत्ता, संरक्षित ओलिताखाली अधिक उत्पादनक्षम
प्रकार आणि वैशिष्ट्ये:
पांढऱ्या तुरीच्या वाणांच्या मालिकेत ‘बी.डी.एन. ७१६’ हा देखील एक अत्यंत चांगला आणि उत्पादनक्षम (High Yielding White Tur) वाण आहे.
पिकाचा कालावधी आणि उत्पादन:
हा वाण साधारणतः १६५ ते १७० दिवसांच्या कालावधीत काढणीसाठी तयार होतो. योग्य व्यवस्थापन केल्यास प्रति हेक्टरी २० ते २२ क्विंटलपर्यंत उत्पादन (Tur Yield per Hectare) देण्याची क्षमता या वाणात आहे.
रोगप्रतिकारशक्ती:
‘बी.डी.एन. ७१६’ हा वाण देखील मर आणि वांझ रोगास (Wilt and Sterility Mosaic Resistant) चांगली प्रतिकारशक्ती दर्शवतो.
डाळीची प्रत आणि जमिनीची निवड:
या वाणाच्या तुरीपासून तयार होणारी डाळ उत्तम प्रतीची (Excellent Dal Quality) असते, ज्यामुळे तिला चांगली बाजारपेठ मिळते. हा वाण मध्यम ते भारी जमिनीसाठी आणि विशेषतः संरक्षित ओलिताखाली (Responds well to Protective Irrigation) चांगला प्रतिसाद देतो. ज्या जमिनीत ओलावा टिकून राहतो, तिथे हा वाण अधिक उत्पादन देऊ शकतो.
शेतकऱ्यांसाठी महत्त्वाचे सल्ले (Important Advice for Farmers):
स्थानिक परिस्थितीचा अभ्यास:
कोणताही वाण निवडण्यापूर्वी आपल्या शेतातील मातीचा प्रकार (Soil Type), पाण्याची उपलब्धता (Water Availability) आणि स्थानिक हवामान (Local Climate) यांचा सखोल अभ्यास करावा.
मागील अनुभवाचा वापर:
आपण यापूर्वी लागवड केलेल्या वाणांचा अनुभव आणि त्यातून मिळालेले उत्पादन लक्षात घेऊन नवीन वाणाची निवड करावी.
प्रमाणित बियाणे:
नेहमी अधिकृत आणि विश्वासार्ह विक्रेत्यांकडूनच प्रमाणित बियाणे (Certified Seeds) खरेदी करावे, जेणेकरून फसवणूक टाळता येईल.
कृषी तज्ञांचा सल्ला:
गरज वाटल्यास आपल्या भागातील कृषी अधिकारी किंवा कृषी विद्यापीठातील तज्ञांचा (Agricultural Experts) सल्ला घेणे नेहमीच फायद्याचे ठरते.
एकात्मिक कीड व रोग व्यवस्थापन:
केवळ रोगप्रतिकारक वाण निवडणे पुरेसे नाही, तर एकात्मिक कीड व रोग व्यवस्थापनाचा (Integrated Pest and Disease Management) अवलंब करणेही तितकेच महत्त्वाचे आहे.
निष्कर्ष (Conclusion):
वर नमूद केलेले सर्व तूर वाण आपापल्या वैशिष्ट्यांनुसार उत्कृष्ट आहेत. शेतकऱ्यांनी आपल्या गरजेनुसार, जमिनीच्या पोतानुसार आणि उपलब्ध सोयीसुविधांचा विचार करून योग्य वाणाची निवड केल्यास तुरीच्या पिकातून निश्चितच चांगले आर्थिक उत्पन्न मिळू शकते. याव्यतिरिक्त, इतरही अनेक चांगले खासगी आणि विद्यापीठांचे वाण बाजारात उपलब्ध आहेत, त्यांचीही माहिती घेणे उपयुक्त ठरेल.
