Soybean Farming Secrets सोयाबीन उत्पादनातील मरगळ झटकुन टाका! आधुनिक तंत्रज्ञान, अचूक नियोजन आणि तज्ञांच्या मार्गदर्शनाने गाठा विक्रमी उत्पादनाचे शिखर; प्रत्येक टप्प्यावरील सखोल विश्लेषण.
- सोयाबीन उत्पादनातील घटीची गंभीर समस्या: कारणे आणि प्रभावी उपाययोजना
- पाया भक्कम तर इमारत उंच: उत्पादनवाढीसाठी आदर्श वाणांची अचूक निवड
- एक दाणा घडवेल क्रांती: बीजप्रक्रियेचे अनन्यसाधारण महत्त्व आणि शास्त्रशुद्ध पद्धत
- लागवडीच्या आधुनिक पद्धती – टोकण, बीबीएफ आणि जोडओळ: अधिक उत्पादनाचा राजमार्ग
- पिकाच्या पोटात, तरच दाणा कोठात: एकात्मिक खत व्यवस्थापन आणि सूक्ष्म अन्नद्रव्यांची जादू
- शत्रूचा नायनाट, उत्पादनात वाढ: तण नियंत्रण आणि बायोमिक्सचा अचूक वापर
- सापळा पिके: किडींपासून संरक्षणाचे नैसर्गिक कवच
अकोला:
शेतकरी बांधवांनो, एकेकाळी महाराष्ट्राच्या कृषी अर्थव्यवस्थेचा कणा असलेला सोयाबीन, आज उत्पादनातील अनिश्चिततेमुळे चिंतेचा विषय बनला आहे. मागील काही वर्षांपासून सोयाबीन पिकाच्या उत्पादनात अपेक्षित यश मिळत नसल्याने अनेक शेतकरी बांधव चिंतेत आहेत. यामागे अनेक कारणे दडलेली आहेत, ज्यांचा सखोल विचार करणे आवश्यक आहे.
उत्पादनातील घटीची कारणमीमांसा:
सोयाबीन उत्पादनात घट येण्याची प्रमुख कारणे म्हणजे जमिनीची सातत्याने कमी होणारी सुपीकता (Soil Fertility Decline). रासायनिक खतांचा असंतुलित वापर आणि सेंद्रिय खतांकडे होणारे दुर्लक्ष यामुळे जमिनीचा पोत बिघडत चालला आहे.
यासोबतच, बुरशीजन्य रोगांचा (Fungal Diseases) वाढता प्रादुर्भाव हे देखील एक मोठे आव्हान आहे. बदलत्या हवामानामुळे कॉलर रॉट, मूळकूज यांसारख्या रोगांचे प्रमाण वाढले आहे.
खोडमाशी (Stem Fly) आणि चक्रीभुंगा (Girdle Beetle) यांसारख्या किडींचा विध्वंसक हल्ला पिकाचे मोठे नुकसान करतो. त्यांच्या नियंत्रणासाठी वेळीच उपाययोजना न केल्यास उत्पादनावर गंभीर परिणाम होतो.
अखेरीस, पारंपरिक आणि कालबाह्य लागवड पद्धतींचा (Traditional Farming Methods) अवलंब करणे, हेदेखील कमी उत्पादनाचे एक महत्त्वाचे कारण आहे. यामुळे पिकाला योग्य वाढीसाठी आवश्यक असलेले वातावरण मिळत नाही.
आशेचा किरण: उत्पादनवाढीची शास्त्रीय दिशा
परंतु, या निराशाजनक परिस्थितीतही आशेचा किरण आहे. कृषी क्षेत्रातील प्रगती आणि शास्त्रशुद्ध माहितीच्या आधारावर, या परिस्थितीत सकारात्मक बदल घडवणे पूर्णपणे शक्य आहे. कृषी तज्ञ निखिल चव्हाण (एम.एस्सी. ऍग्री) यांच्या मते, काही अत्यंत महत्त्वाच्या आणि वैज्ञानिक दृष्ट्या सिद्ध झालेल्या बाबींकडे बारकाईने लक्ष दिल्यास, सोयाबीनच्या उत्पादनात केवळ वाढच नव्हे, तर २० ते ४० टक्क्यांपर्यंत विक्रमी वाढ (Yield Increase) साधता येऊ शकते. यासाठी पेरणीपूर्व तयारीपासून ते काढणीपर्यंत प्रत्येक टप्प्यावर सूक्ष्म नियोजन आणि आधुनिक तंत्रज्ञानाचा अंगीकार करणे काळाची गरज आहे.
पाया भक्कम तर इमारत उंच: उत्पादनवाढीसाठी आदर्श वाणांची अचूक निवड (Soybean Variety Selection)
सोयाबीनच्या भरघोस उत्पादनाचा पाया हा योग्य वाणाच्या निवडीवर अवलंबून असतो. वाण निवडताना आपल्या जमिनीचा प्रकार, पाण्याची उपलब्धता आणि स्थानिक हवामान यांचा सखोल विचार करणे अत्यावश्यक आहे.
सोयाबीनमध्ये प्रामुख्याने लवकर पक्व होणारे (Early Maturing), मध्यम कालावधीत पक्व होणारे (Medium Maturing) आणि उशिरा पक्व होणारे (Late Maturing) असे तीन प्रकारचे वाण बाजारात उपलब्ध आहेत. सर्वसाधारणपणे, लवकर येणाऱ्या वाणांचा जीवनक्रम कमी असल्याने त्यांचे उत्पादन उशिरा येणाऱ्या वाणांच्या तुलनेत किंचित कमी असते.
ज्या शेतकऱ्यांकडे पाण्याची शाश्वत सोय आहे आणि जमिनीची प्रत मध्यम ते भारी आहे, त्यांनी मध्यम ते उशिरा कालावधीत तयार होणाऱ्या, अधिक उत्पादन क्षमता असलेल्या वाणांना प्राधान्य द्यावे.
केवळ एकाच वाणावर अवलंबून न राहता, हवामानातील बदल आणि रोग-किडींचा संभाव्य धोका लक्षात घेऊन, दोन ते तीन वेगवेगळ्या चांगल्या प्रतीच्या वाणांची लागवड करणे हे जोखीम व्यवस्थापनाच्या (Risk Management) दृष्टीने अत्यंत महत्त्वाचे आहे. यामुळे केवळ नुकसानच टळत नाही, तर वेगवेगळ्या वेळी पक्वता येऊन काढणीचे नियोजन करणेही सोपे जाते.
आरव्हीएसएम ११३५, एमएयुएस ६१२, पीडीकेव्ही अंबा यांसारखे वाण चांगले उत्पादन देतात. तसेच, जर व्यवस्थापन उत्कृष्ट ठेवण्याची तयारी असेल, तर फुले किमाया, फुले दुर्वा यांसारख्या नवीन आणि अधिक उत्पादनक्षम वाणांचा नक्कीच विचार करावा. आपल्या भागातील कृषी विद्यापीठाकडून (Agricultural University) शिफारशीत वाणांची माहिती घेणे देखील फायदेशीर ठरते.
एक दाणा घडवेल क्रांती: बीजप्रक्रियेचे अनन्यसाधारण महत्त्व आणि शास्त्रशुद्ध पद्धत (Seed Treatment Importance)
“बियाणे चांगले तर पीक चांगले” हे त्रिकालाबाधित सत्य आहे. मग ते बियाणे घरचे असो वा बाजारातून विकत आणलेले, बीजप्रक्रिया (Seed Treatment) केल्याशिवाय त्याची पेरणी करण्याचा विचारही करू नये.
बीजप्रक्रिया म्हणजे केवळ एक उपचार नसून, ते उगवणाऱ्या रोपाला सुरुवातीच्या नाजूक अवस्थेत विविध शत्रूंपासून वाचवणारे एक सुरक्षा कवचच आहे. विशेषतः बुरशीजन्य रोग (उदा. कॉलर रॉट, मूळकूज) आणि खोडमाशीसारख्या किडींपासून रोपाचे प्रभावी संरक्षण होते.
बीजप्रक्रिया करताना ‘एफआयआर’ (FIR – Fungicide, Insecticide, Rhizobium) हा क्रम लक्षात ठेवावा.
एफ (Fungicide – बुरशीनाशक):
थायरम, कॅप्टन किंवा कार्बेन्डाझिम + मॅन्कोझेब (Carbendazim + Mancozeb) यांसारख्या स्पर्शजन्य आणि आंतरप्रवाही बुरशीनाशकांची प्रक्रिया करावी. बाजारात व्हिटावॅक्स पॉवर (Vitavax Power), झिलोरा (Xelora), एव्हरगोल एक्सटेंड (Evergol Xtend) यांसारखी तयार बुरशीनाशकेही उपलब्ध आहेत.
आय (Insecticide – कीटकनाशक):
थायोमेथोक्झाम (Thiamethoxam) किंवा इमिडाक्लोप्रिड (Imidacloprid) यांसारख्या कीटकनाशकांची प्रक्रिया केल्यास सुरुवातीच्या काळात रसशोषक किडी व खोडमाशीपासून संरक्षण मिळते. इलेक्ट्रॉन (Electron), वॉर्डन (Warden), कास्केड (Cascade) यांसारख्या बुरशीनाशक व कीटकनाशकाच्या संयुक्त औषधांचा वापरही करता येतो.
आर (Rhizobium – जिवाणू खते):
रासायनिक प्रक्रिया पूर्ण झाल्यावर, पेरणीच्या अर्धा ते एक तास आधी रायझोबियम (Rhizobium), स्फुरद विरघळवणारे जिवाणू (PSB – Phosphate Solubilizing Bacteria) आणि पालाश उपलब्ध करणारे जिवाणू (KMB – Potash Mobilizing Bacteria) यांसारख्या जिवाणू खतांची प्रक्रिया करावी. यासाठी एनपीके कन्सोर्टियम (NPK Consortium) किंवा महाजैविक (Mahajaivik) १० मिली प्रति किलो बियाणे या प्रमाणात वापरावे. गुळाच्या थंड द्रावणाचा वापर केल्यास जिवाणू बियाण्याला चांगले चिकटून राहतात. जिवाणू खते जमिनीतील नत्र, स्फुरद आणि पालाश पिकाला सहज उपलब्ध करून देण्यास मदत करतात, ज्यामुळे रासायनिक खतांवरील खर्च कमी होतो आणि जमिनीची सुपीकताही टिकून राहते. रासायनिक बीजप्रक्रिया पेरणीच्या ३-४ दिवस आधी करून ठेवता येते, मात्र जिवाणू खतांची प्रक्रिया पेरणीच्या अगदी थोडा वेळ आधीच करावी.
लागवडीच्या आधुनिक पद्धती – टोकण, बीबीएफ आणि जोडओळ: अधिक उत्पादनाचा राजमार्ग (Modern Sowing Techniques)
पारंपरिक पेरणी पद्धतीऐवजी आधुनिक लागवड पद्धतींचा अवलंब केल्यास उत्पादनात लक्षणीय वाढ साधता येते.
१. टोकण पद्धत (Dibbling Method):
ही पद्धत थोडी खर्चिक आणि वेळखाऊ असली तरी, रोपांची योग्य संख्या आणि योग्य अंतर राखले गेल्याने उत्पादन सर्वाधिक मिळते. यासाठी साडेतीन फूट (३.५ फूट) अंतरावर सरी-वरंबे (Beds and Furrows) तयार करावेत. प्रत्येक वरंब्यावर दोन ओळींत टोकण पद्धतीने लागवड करावी. दोन रोपांमधील अंतर ६ इंच आणि एका ठिकाणी ३ बिया टाकाव्यात. या पद्धतीने पेरणी केल्यास एकरी साधारणपणे १८ ते २० किलो बियाणे लागते. उगवणीनंतर प्रत्येक ठिकाणी दोन सशक्त रोपे ठेवून विरळणी करावी. या पद्धतीने एकरी सुमारे १ लाख १० हजार ते १ लाख १५ हजार निरोगी रोपे मिळतात. प्रत्येक झाडाला सरासरी ४० चांगल्या शेंगा आणि प्रत्येक शेंगांत अडीच निरोगी दाणे जरी गृहीत धरले, तरी एकरी १३ ते १५ क्विंटलपर्यंत उत्पादन सहज शक्य होते. या पद्धतीत रोपांना हवा आणि सूर्यप्रकाश मुबलक मिळतो, आंतरमशागत करणे सोपे जाते.
२. बीबीएफ – रुंद वरंबा सरी पद्धत (Broad Bed Furrow – BBF):
ही पद्धत विशेषतः पावसाच्या पाण्यावर अवलंबून असलेल्या कोरडवाहू शेतीसाठी (Dryland Farming) वरदान आहे. बीबीएफ यंत्राच्या साहाय्याने पेरणी केल्यास, जास्त पावसात अतिरिक्त पाण्याचा सरीमधून निचरा होतो, तर कमी पावसात सरीमध्ये ओलावा टिकून राहतो. यामुळे पिकाला गरजेनुसार पाणी मिळते, मुळांची वाढ चांगली होते आणि हवा खेळती राहिल्याने रोगराईचे प्रमाणही कमी होते. फवारणी आणि पाणी देण्यासाठी ही पद्धत अत्यंत सोयीची ठरते.
३. जोडओळ पद्धत (Paired Row Sowing):
ज्या शेतकऱ्यांकडे बीबीएफ यंत्र उपलब्ध नाही, ते पारंपरिक पेरणी यंत्राने जोडओळ पद्धतीने पेरणी करू शकतात. यामध्ये, मध्यम ते भारी जमिनीत एक फूट अंतरावर दोन ओळी पेरून त्यानंतर तिसरा तास (ओळ) मोकळा सोडावा. किंवा दीड फूट अंतरावर दोन ओळी पेरून पुढील तास मोकळा सोडावा. या पद्धतीमुळे रोपांची एकरी संख्या जरी दीड फुटावरील सलग पेरणीइतकीच राहत असली, तरी मोकळ्या सोडलेल्या ओळीमुळे पिकाच्या दोन्ही बाजूंनी हवा आणि सूर्यप्रकाश चांगला मिळतो. यामुळे प्रकाशसंश्लेषण क्रिया (Photosynthesis) प्रभावीपणे होते, झाडांची वाढ जोमदार होते आणि शेंगा लागण्याचे प्रमाण वाढते.
पिकाच्या पोटात, तरच दाणा कोठात: एकात्मिक खत व्यवस्थापन आणि सूक्ष्म अन्नद्रव्यांची जादू (Integrated Nutrient Management)
सोयाबीन पिकाला संतुलित अन्नपुरवठा करणे हे भरघोस उत्पादनासाठी अत्यंत महत्त्वाचे आहे.
- सेंद्रिय खते (Organic Manures): पेरणीपूर्वी शेवटच्या कोळपणीच्या वेळी एकरी किमान एक ट्रॉली चांगल्या कुजलेल्या शेणखताचा (FYM) वापर करावा. शेणखतामुळे जमिनीची भौतिक, रासायनिक आणि जैविक सुपीकता सुधारते.
- रासायनिक खते (Chemical Fertilizers): सोयाबीनला पेरणीच्या वेळी एकरी १२ किलो नत्र (Nitrogen), २४ किलो स्फुरद (Phosphorus) आणि १२ किलो पालाश (Potash) यांची शिफारस आहे. हे प्रमाण बाजारात उपलब्ध असलेल्या संयुक्त खतांमधून (उदा. १०:२६:२६, १२:३२:१६, १४:३५:१४ किंवा ११:३०:१४) देता येते. सोबतच, सोयाबीन हे तेलवर्गीय पीक (Oilseed Crop) असल्याने, त्याला गंधकाची (Sulphur) गरज असते. यासाठी एकरी ८ ते १० किलो सल्फर (उदा. बेन्टोनाइट सल्फर) पेरणीच्या वेळी द्यावे.
- सूक्ष्म अन्नद्रव्ये (Micronutrients): अनेकदा मुख्य अन्नद्रव्ये देऊनही पिकाची वाढ खुंटते किंवा पाने पिवळी पडतात. याचे मुख्य कारण म्हणजे सूक्ष्म अन्नद्रव्यांची कमतरता. विशेषतः चुनखडीयुक्त (Calcareous) जमिनीत लोह (Iron), जस्त (Zinc) यांसारख्या सूक्ष्म अन्नद्रव्यांची उपलब्धता कमी होते. जर पेरणीच्या वेळी सूक्ष्म अन्नद्रव्ये दिली नसतील, तर पेरणीनंतर २० ते २५ दिवसांनी आणि त्यानंतर पुन्हा १५ दिवसांच्या अंतराने दोन वेळा चांगल्या प्रतीच्या सूक्ष्म अन्नद्रव्य मिश्रणाची (Micronutrient Mixture) फवारणी करावी. यामुळे पिकाला सर्व १७ आवश्यक अन्नघटक मिळून त्यांची वाढ निरोगी होते, फुलधारणा (Flowering) चांगली होते, दाणे चांगले भरतात आणि उत्पादनात लक्षणीय वाढ होते.
शत्रूचा नायनाट, उत्पादनात वाढ: तण नियंत्रण आणि बायोमिक्सचा अचूक वापर (Weed and Pest Management)
तण नियंत्रण (Weed Control):
तणे हे सोयाबीन पिकाचे छुपे शत्रू आहेत. ते अन्नद्रव्ये, पाणी आणि सूर्यप्रकाशासाठी मुख्य पिकाशी स्पर्धा करतात, ज्यामुळे उत्पादनात मोठी घट येते. तण नियंत्रणासाठी पेरणीनंतर ४८ तासांच्या आत, जमिनीत पुरेशी ओल असताना, डायक्लोसुलम (उदा. स्ट्रॉंगआर्म – Strongarm) यांसारख्या उगवणपूर्व तणनाशकाची (Pre-emergence Herbicide) एकरी १२.४ ग्रॅम या प्रमाणात फवारणी करावी. किंवा, पेरणीनंतर १५ ते २० दिवसांनी, जेव्हा तण २ ते ४ पानांचे कोवळे असेल, तेव्हा इमाझेथापायर (Imazethapyr) (उदा. ओडिसी – Odyssey, परस्युट – Pursuit) किंवा क्विझालोफॉप इथाईल (Quizalofop Ethyl) (उदा. टरगा सुपर – Targa Super) यांसारख्या उगवणपश्चात तणनाशकांची (Post-emergence Herbicide) शिफारशीनुसार फवारणी करावी. तणनाशक फवारणीसाठी योग्य वेळ साधणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे; उशीर झाल्यास तणे नियंत्रण करणे कठीण होते.
बायोमिक्सचा (Biomix) वापर:
मागील वर्षी ज्या शेतामध्ये मूळकूज (Root Rot) किंवा खोडकुजीचा (Stem Rot) प्रादुर्भाव मोठ्या प्रमाणात झाला होता, अशा शेतांमध्ये यावर्षी पेरणीपूर्वी २ ते ३ किलो बायोमिक्स (हे डॉ. पंजाबराव देशमुख कृषी विद्यापीठ, अकोला येथे उपलब्ध असलेले जैविक बुरशीनाशक आहे) ५० ते १०० किलो चांगल्या कुजलेल्या शेणखतात मिसळून, ते मिश्रण ५ ते ७ दिवस सावलीत ओलावा देऊन ठेवावे आणि नंतर जमिनीत पुरेशी ओल असताना फेकावे. बायोमिक्समधील ट्रायकोडर्मा (Trichoderma) आणि इतर उपयुक्त बुरशी जमिनीतील हानिकारक बुरशींचा नायनाट करतात. तसेच, ते हुमणी अळी (White Grub), पाने खाणारी अळी आणि काही प्रमाणात रस शोषण करणाऱ्या किडींच्या नियंत्रणासाठीही उपयुक्त ठरते.
सापळा पिके (Trap Crops): किडींपासून संरक्षणाचे नैसर्गिक कवच
मुख्य पिकाच्या संरक्षणासाठी सापळा पिकांची लागवड करणे हा एकात्मिक कीड व्यवस्थापनाचा (Integrated Pest Management – IPM) एक महत्त्वाचा भाग आहे. सोयाबीनच्या शेताच्या कडेने एरंड (Castor) किंवा सूर्यफूल (Sunflower) यांसारखी सापळा पिके लावल्यास, अनेक प्रकारच्या किडी (विशेषतः पाने खाणाऱ्या अळ्या) मुख्य पिकाऐवजी या सापळा पिकांकडे आकर्षित होतात.
त्यामुळे मुख्य पिकावरील किडींचा भार कमी होतो आणि कीटकनाशकांवरील खर्चही वाचतो. सोयाबीनमध्ये आंतरपीक म्हणून मका (Maize) घेतल्यास मित्र किडींचे (Beneficial Insects) संवर्धन होण्यास मदत होते.
शेतकरी बंधूंनो, वर नमूद केलेल्या प्रत्येक बाबीचा बारकाईने अभ्यास करून, आपल्या शेतीमध्ये योग्य ते बदल केल्यास, सोयाबीनच्या उत्पादनात केवळ वाढच नव्हे, तर एक क्रांती घडवता येऊ शकते. योग्य नियोजन, आधुनिक तंत्रज्ञान आणि सतत शिकण्याची वृत्ती ठेवल्यास, सोयाबीनची शेती निश्चितच फायदेशीर ठरू शकते.
