मुख्य मथळा: राज्यातील प्रमुख खरीप पिके (Kharif Crops) सोयाबीन (Soybean) आणि कापूस (Cotton) आर्थिकदृष्ट्या अडचणीत; वाढलेला उत्पादन खर्च (Soybean and Cotton Farming in Crisis?) , अस्थिर बाजारभाव (Market Price) आणि घटलेली उत्पादकता (Productivity) यामुळे शेतकरी हवालदिल. नफ्यासाठी (Profit) हळद (Turmeric), मका (Maize), तीळ (Sesame) यांसारख्या पर्यायी पिकांचा (Alternative Crops) आणि सुधारित लागवड पद्धतींचा (Improved Cultivation Methods) अवलंब करण्याची गरज.
परिचय: पारंपरिक पिकांवरील अरिष्ट
सोयाबीन आणि कापूस ही महाराष्ट्रातील शेतकऱ्यांची खरीप हंगामातील दोन प्रमुख आधारस्तंभ असलेली पिके आहेत. मात्र, गेल्या काही वर्षांपासून बदललेले हवामान, वाढलेला उत्पादन खर्च, बाजारभावातील अनिश्चितता आणि घटलेली प्रति एकरी उत्पादकता यामुळे ही पिके शेतकऱ्यांसाठी तोट्याची ठरू लागली आहेत. अनेक शेतकऱ्यांना या पिकांमधून साधा लागवडीचा खर्चही वसूल करणे कठीण झाले आहे, नफा तर दूरची गोष्ट. या गंभीर परिस्थितीवर मात करण्यासाठी आणि शेतीला पुन्हा फायदेशीर बनवण्यासाठी पर्यायी पिकांचा आणि आधुनिक लागवड तंत्रज्ञानाचा विचार करणे काळाची गरज बनली आहे.
सोयाबीनची सद्यस्थिती आणि आर्थिक गणित
सध्या सोयाबीन पिकाची सरासरी उत्पादकता (Soybean Productivity) प्रति एकर ७ ते ८ क्विंटल इतकी खाली आली आहे. याला अनेक घटक कारणीभूत असले तरी, परिणामी शेतकऱ्यांच्या उत्पन्नावर मोठा परिणाम झाला आहे. सध्या सोयाबीनला साधारणपणे ₹४००० प्रति क्विंटल इतका बाजारभाव (Soybean Market Price) मिळत आहे. दुसरीकडे, सोयाबीनचा प्रति एकर उत्पादन खर्च (Soybean Cultivation Cost) ₹२०,००० ते ₹२१,००० पर्यंत पोहोचला आहे. या आकडेवारीनुसार, खर्च वजा जाता शेतकऱ्यांच्या हाती जेमतेम ₹८,००० ते ₹१२,००० इतकाच नफा शिल्लक राहतो. अनेक लहान आणि सीमांत शेतकऱ्यांना तर हा नफाही मिळत नसून, त्यांना तोटा सहन करावा लागत आहे.
कापूस पिकाची बिकट अवस्था
कापूस पिकाची (Cotton Crop) परिस्थितीही सोयाबीनपेक्षा फारशी वेगळी नाही. कापूस लागवडीचा खर्च (Cotton Cultivation Cost) प्रचंड वाढला असून, तो प्रति एकर ₹३५,००० ते ₹४०,००० पर्यंत गेला आहे. यामागे बियाणे, खते, कीटकनाशके आणि मजुरीच्या वाढलेल्या दरांचा मोठा वाटा आहे. एकरी उत्पादन क्षमता (Cotton Yield) सरासरी ८ ते ९ क्विंटल इतकी आहे. सध्या कापसाला ₹७००० प्रति क्विंटलचा बाजारभाव (Cotton Market Price) मिळत असल्याचे गृहीत धरल्यास, चार ते पाच महिन्यांच्या अथक परिश्रमानंतर शेतकऱ्याला केवळ ₹१५,००० ते ₹२०,००० इतकाच नफा मिळतो. हा नफा गुंतवणुकीच्या आणि मेहनतीच्या तुलनेत अत्यंत कमी आहे.
पर्यायी पिकांचा शोध: नफ्याची नवी दिशा
या पार्श्वभूमीवर, पारंपरिक पिकांना चिकटून न राहता अधिक नफा मिळवून देणाऱ्या पर्यायी पिकांकडे वळणे शेतकऱ्यांसाठी फायद्याचे ठरू शकते. खालील काही पिके सोयाबीन आणि कापसाला उत्तम पर्याय ठरू शकतात:
1 हळद (Turmeric): गुंतवणुकीतून मोठा परतावा
ज्या शेतकऱ्यांकडे सुरुवातीला अधिक भांडवल (Capital Investment) गुंतवण्याची क्षमता आहे, त्यांच्यासाठी हळद हे एक उत्तम नगदी पीक (Cash Crop) आहे. सध्या हळदीला ₹११,००० ते ₹१२,००० प्रति क्विंटलचा भाव मिळत आहे. हळदीची एकरी उत्पादन क्षमता (Turmeric Yield) ३५ ते ४० क्विंटलपर्यंत असते. लागवडीचा खर्च (Turmeric Cultivation Cost) साधारणपणे ₹१ लाख ते ₹१.२५ लाख प्रति एकर येऊ शकतो. जर बाजारभाव थोडे कमी होऊन ₹९००० प्रति क्विंटलवर जरी आले, तरी खर्च वजा जाता शेतकऱ्याला एकरी ₹१,९५,००० पर्यंतचा घसघशीत नफा (Turmeric Profit) मिळू शकतो.
मका (Maize): इथेनॉल निर्मितीमुळे वाढती मागणी
मका पिकाचा वापर प्रामुख्याने पशुखाद्यासाठी आणि आता इथेनॉल निर्मितीसाठी (Ethanol Production) मोठ्या प्रमाणात होत असल्याने मक्याला चांगला बाजारभाव मिळत आहे. सध्या मक्याला ₹१८०० ते ₹२००० प्रति क्विंटल दर (Maize Market Price) आहे. मक्याचे एकरी उत्पादन (Maize Yield) ४० ते ५० क्विंटलपर्यंत मिळू शकते. लागवडीचा खर्च (Maize Cultivation Cost) ₹१५,००० ते ₹२०,००० प्रति एकर येतो. खर्च वजा जाता शेतकऱ्याला ₹४०,००० ते ₹५०,००० निव्वळ नफा (Maize Profit) मिळू शकतो. यासोबतच, मक्याच्या चाऱ्याच्या (Maize Fodder) विक्रीतून अतिरिक्त ₹५,००० ते ₹१०,००० सहज मिळू शकतात. तथापि, मका पिकाला रानडुकरांचा (Wild Boar Menace) त्रास मोठ्या प्रमाणात असतो. ज्या भागात हा त्रास कमी आहे, तिथे मका लागवड फायदेशीर ठरू शकते.
खरीप तीळ (Kharif Sesame): कमी खर्चात चांगले उत्पन्न
तीळ हे कमी खर्चात येणारे आणि चांगले उत्पन्न देणारे पीक आहे. सध्या तिळाला ₹९,००० ते ₹१०,००० प्रति क्विंटलचा भाव (Sesame Market Price) आहे. तिळाचा लागवडीचा खर्च (Sesame Cultivation Cost) खूप कमी, म्हणजे एकरी ₹८,००० ते ₹१०,००० इतकाच येतो. खरीप हंगामात तिळाचे उत्पादन (Sesame Yield) ३ ते ४ क्विंटल जरी मिळाले, तरी खर्च वजा जाता शेतकऱ्याला जवळपास ₹२०,००० पर्यंत नफा (Sesame Profit) मिळू शकतो, जो सोयाबीनच्या तुलनेत निश्चितच अधिक आहे. निलगाय वगळता इतर जंगली जनावरांचा त्रास या पिकाला तुलनेने कमी असतो.
ज्वारी (Sorghum): धान्य आणि कडब्याचे दुहेरी उत्पन्न
ज्वारी हे पारंपरिक असले तरी आजही फायदेशीर ठरू शकणारे पीक आहे. सध्या ज्वारीला ₹२२०० ते ₹२५०० प्रति क्विंटल बाजारभाव (Sorghum Market Price) मिळत आहे. ज्वारीची एकरी उत्पादन क्षमता (Sorghum Yield) १५ ते २० क्विंटलपर्यंत असते. लागवडीचा खर्च (Sorghum Cultivation Cost) ₹१५,००० ते ₹२०,००० प्रति एकर येतो. खर्च वजा जाता ₹२०,००० चा निव्वळ नफा (Sorghum Profit) मिळू शकतो. यासोबतच, जनावरांसाठी पौष्टिक असलेल्या कडब्याच्या (Sorghum Stover) विक्रीतून ₹५,००० ते ₹१०,००० अतिरिक्त उत्पन्न मिळते. त्यामुळे ज्वारी सोयाबीनला एक चांगला पर्याय ठरू शकते.
मूग (Green Gram): कमी कालावधीत नफा आणि जमिनीची सुधारणा
मूग हे कमी कालावधीत येणारे पीक असून, त्याला सध्या ₹७००० प्रति क्विंटलपर्यंत बाजारभाव (Moong Market Price) मिळत आहे. याचा एकरी लागवड खर्च (Moong Cultivation Cost) ₹१५,००० ते ₹२०,००० पर्यंत येऊ शकतो. एकरी ५ क्विंटल जरी उत्पादन (Moong Yield) मिळाले, तरी खर्च वजा जाता ₹१५,००० ते ₹२०,००० पर्यंत उत्पन्न (Moong Profit) मिळते. मूग लागवडीचा एक मोठा फायदा म्हणजे जमिनीची सुपीकता (Soil Fertility) वाढते. ज्या शेतकऱ्यांकडे शेणखताची उपलब्धता कमी आहे किंवा ज्यांच्या जमिनीचा सेंद्रिय कर्ब (Organic Carbon) कमी झाला आहे, त्यांनी मूग पिकानंतर लगेच हिरवळीच्या खताची (Green Manuring) पेरणी केल्यास फायदा होतो. एक टन हिरवळीचे खत हे अडीच टन शेणखताइतके प्रभावी असते. यामुळे जमिनीतील सेंद्रिय कर्बाचे प्रमाण वाढून उत्पादन क्षमता सुधारते.
इतर पर्यायी पिके
या प्रमुख पर्यायांशिवाय शेतकरी वाटाणा (Peas), भुईमूग (Groundnut) किंवा विविध प्रकारच्या भाजीपाला वर्गीय पिकांची (Vegetable Crops) लागवड करूनही सोयाबीन आणि कापसापेक्षा अधिक एकरी उत्पन्न मिळवू शकतात. यासाठी स्थानिक बाजारपेठेचा अभ्यास करणे महत्त्वाचे आहे.
पारंपरिक पिकांसाठी आधुनिक तंत्रज्ञानाची कास
जर शेतकऱ्यांना सोयाबीन आणि कापसाचीच लागवड करायची असेल, तर पारंपरिक पद्धती सोडून आधुनिक तंत्रज्ञानाचा (Modern Agricultural Technology) अवलंब करणे आवश्यक आहे.
सोयाबीनसाठी सुधारित तंत्रज्ञान (Improved Technology for Soybean):
सोयाबीनची लागवड टोकण पद्धतीने (Dibbling Method) केल्यास बियाण्याची बचत होते आणि एकरी १२ ते १५-१६ क्विंटलपर्यंत उत्पादन मिळू शकते. तसेच, जमिनीतून येणाऱ्या बुरशीजन्य रोगांपासून (Fungal Diseases) पिकाचे संरक्षण करण्यासाठी ट्रायकोडर्मा (Trichoderma) आणि बायोमिक्स (Biomix) सारख्या जैविक घटकांचा वापर करणे मूळकुज (Root Rot) सारखे रोग टाळण्यासाठी अत्यंत प्रभावी ठरते.
कापूस लागवडीतील नवे प्रयोग (New Experiments in Cotton Cultivation):
कापूस पिकासाठी, विशेषतः हलक्या ते मध्यम जमिनीत, अतिघन लागवड पद्धतीचा (High-Density Planting – HDP) अवलंब केल्यास एकरी १० क्विंटलपेक्षा जास्त उत्पादन मिळू शकते. ज्या जमिनींमध्ये पाणी साचून राहण्याची समस्या आहे, त्या ठिकाणी बेड तयार करून (Bed Planting) त्यावर कापसाची लागवड केल्यास पाण्याच्या योग्य निचऱ्यामुळे आणि हवा खेळती राहिल्यामुळे पिकाची वाढ चांगली होते व उत्पादन वाढते.
निष्कर्ष: बदलांना सामोरे जाण्याची गरज
शेतीमधील सध्याची आव्हानात्मक परिस्थिती पाहता, शेतकऱ्यांनी केवळ पारंपरिक पिकांवर अवलंबून न राहता बाजारपेठेचा अभ्यास करून, आपल्या जमिनीचा पोत आणि पाण्याची उपलब्धता लक्षात घेऊन नवीन, फायदेशीर पिकांचा विचार करणे आवश्यक आहे. तसेच, पारंपरिक पिकांमध्येही आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर करून उत्पादन खर्च कमी करणे आणि उत्पादकता वाढवणे शक्य आहे. योग्य नियोजन, आधुनिक दृष्टिकोन आणि शासकीय योजनांचा लाभ घेतल्यास शेती पुन्हा एकदा नफ्याचा व्यवसाय (Profitable Agriculture) ठरू शकते, यात शंका नाही.
