मुंबई: संपूर्ण महाराष्ट्राचे लक्ष लागून राहिलेला यंदाचा मान्सून (Monsoon 2024) कसा राहील, याबद्दलची उत्सुकता शिगेला पोहोचली आहे. अनेक ठिकाणी मान्सूनपूर्व पावसाने (Pre-monsoon showers) जोरदार हजेरी लावली आहे, तर काही भागात अजूनही उन्हाचा तडाखा जाणवत आहे. या पार्श्वभूमीवर, राज्याच्या कानाकोपऱ्यातील शेतकऱ्यांपासून ते सामान्य नागरिकांपर्यंत सर्वांच्या मनात हवामानाविषयी अनेक प्रश्न आहेत. या सर्व प्रश्नांची शास्त्रशुद्ध आणि पारंपरिक निरीक्षणांवर आधारित उत्तरे देण्यासाठी, महाराष्ट्राचे सुप्रसिद्ध हवामान अभ्यासक पंजाबराव डख (Panjabrao Dakh) यांनी News18 लोकमतला (News18 Lokmat) एक विस्तृत आणि विशेष मुलाखत दिली. या मुलाखतीत, अँकर फराह खान (Anchor Farah Khan) यांच्याशी संवाद साधताना डख यांनी यंदाच्या पावसाळ्याचे सविस्तर विश्लेषण केले, लवकर आलेल्या पावसाची कारणे स्पष्ट केली, पेरणीच्या (Sowing) योग्य वेळेबाबत मार्गदर्शन केले, तसेच निसर्गातील बदल आणि पारंपरिक हवामान ज्ञानाचे महत्त्व यावरही प्रकाश टाकला.
मान्सूनचे लवकर आगमन: शेतकरी संभ्रमात (Early Monsoon Arrival: Farmers in Dilemma)
मुलाखतीच्या सुरुवातीलाच, मे महिन्याच्या अखेरीस आणि जूनच्या प्रारंभीच मान्सूनने राज्यात अनेक ठिकाणी जोरदार सलामी दिल्याने शेतकरी बांधवांमध्ये पेरणी आणि मशागतीबाबत (Ploughing and Sowing) निर्माण झालेल्या संभ्रमावर चर्चा झाली. पंजाबराव डख यांनी सांगितले की, “यंदा मान्सूनने अपेक्षेपेक्षा लवकर हजेरी लावली आहे, ज्यामुळे अनेक शेतकरी काहीसे गोंधळले आहेत. मशागत करावी की पेरणीला सुरुवात करावी, असा प्रश्न त्यांना पडला आहे. अनेक ठिकाणी मे महिन्यातच ५०% हून अधिक पाऊस झाला आहे, काही भागात २०० ते २५० मिमी, तर काही ठिकाणी ३०० मिमी पर्यंत पावसाची नोंद झाली आहे. हा अवकाळी पाऊस (Unseasonal Rain) जरी काही कामांमध्ये व्यत्यय आणणारा ठरला असला, तरी जमिनीतील पाण्याची पातळी (Groundwater Level) वाढवण्यासाठी आणि जमिनीला ओल देण्यासाठी तो निश्चितच फायद्याचा ठरला आहे.”
पंजाबराव डख यांची हवामान अभ्यास पद्धत: पारंपरिक ज्ञान आणि आधुनिक निरीक्षण (Panjabrao Dakh’s Weather Forecasting Methodology: Traditional Knowledge and Modern Observation)
पंजाबराव डख यांच्या हवामान अंदाजांच्या अचूकतेमागील रहस्य काय, या प्रश्नावर त्यांनी आपल्या अभ्यास पद्धतीची माहिती दिली. “मी १९९५ पासून, म्हणजे मी आठवीत असल्यापासून हवामानाचा अभ्यास करत आहे. माझे आजोबा आणि वडील हे पारंपरिक पद्धतीने निसर्गाचे निरीक्षण करून पावसाचा अंदाज (Rainfall Prediction) वर्तवत असत. त्यांच्याकडूनच मला ही दृष्टी मिळाली. मी केवळ उपग्रहांद्वारे मिळणाऱ्या माहितीवर (Satellite Imagery Data) अवलंबून न राहता, वाऱ्याची दिशा (Wind Direction), ढगांचे स्वरूप (Cloud Patterns), आकाशाचा रंग (Sky Color), विशिष्ट वनस्पती (Flora) आणि पशुपक्ष्यांचे (Fauna) वर्तन यांसारख्या नैसर्गिक संकेतांचे (Natural Indicators) बारकाईने निरीक्षण करतो. उदाहरणार्थ, किड्यांचे दिव्याभोवती जमा होणे, वावटळीची दिशा, रामफळ (Ramphal), बिब्बा (Bibba Tree), गावरान आंबा (Local Mango), निंब (Neem Tree), जांभूळ (Jamun Tree) यांसारख्या झाडांना येणारा बहर, सरड्याचा रंग बदलणे, चिमण्यांची धुळीतील आंघोळ यांसारख्या अनेक गोष्टी पावसाचे अचूक संकेत देतात. दम्याच्या रुग्णांना होणारा त्रास देखील वातावरणातील बदलांशी निगडीत असतो. या पारंपरिक ज्ञानाला आधुनिक तंत्रज्ञानाची जोड देऊन मी अंदाज वर्तवतो.”
यंदाचा पावसाळा सविस्तर अंदाज (Detailed Monsoon Forecast 2024):
पंजाबराव डख यांनी यंदाच्या संपूर्ण पावसाळ्याचा सविस्तर अंदाज वर्तवला आहे, जो शेतकऱ्यांसाठी अत्यंत महत्त्वाचा ठरू शकतो:
- जून महिन्याचा प्रारंभ (Early June): “१ जून ते ७ जून या काळात राज्यात अनेक ठिकाणी सूर्यदर्शन (Sunny Weather) होईल आणि हवामान काहीसे कोरडे राहील. या काळात शेतकऱ्यांनी आपल्या शेतातील मशागतीची उर्वरित कामे वेळेत पूर्ण करून घ्यावीत.”
- मान्सूनचे पुनरागमन (Monsoon Reactivation): “८ जूननंतर मान्सून पुन्हा एकदा राज्यात सक्रिय होण्याची दाट शक्यता आहे. सुरुवातीला काही तुरळक ठिकाणी पावसाला सुरुवात होईल आणि त्यानंतर पावसाचा जोर हळूहळू वाढत जाईल.”
- पेरणीसाठी सर्वोत्तम काळ (Best Time for Sowing): “१३ जून ते २८ जून या पंधरवड्यात राज्यात सर्वदूर आणि चांगला पाऊस पडण्याची शक्यता आहे. हा काळ खरीप पिकांच्या पेरणीसाठी (Kharif Sowing) अत्यंत अनुकूल असेल.”
- जुलै महिना (July Rainfall): “जुलै महिन्यातही राज्यात चांगला आणि समाधानकारक पाऊस (Satisfactory Rainfall) पडण्याची शक्यता आहे. पिकांच्या वाढीसाठी हा पाऊस महत्त्वाचा ठरेल.”
- ऑगस्ट आणि सप्टेंबर (August and September Rains): “ऑगस्ट आणि सप्टेंबर हे दोन महिने सरासरीपेक्षा जास्त पावसाचे (Above Average Rainfall) राहण्याची शक्यता आहे. त्यामुळे पिकांना पाण्याची कमतरता भासणार नाही आणि धरणे (Dams) भरण्यासही मदत होईल.”
- परतीचा मान्सून (Retreating Monsoon): “सप्टेंबर महिन्यानंतर येणारा परतीचा मान्सूनही यंदा चांगला बरसण्याची शक्यता आहे, ज्यामुळे रब्बी पिकांना (Rabi Crops) फायदा होईल.”
- थंडीचे आगमन (Onset of Winter): “साधारणपणे २ नोव्हेंबरनंतर राज्यात थंडीची (Winter Season) चाहूल लागायला सुरुवात होईल.”
शेतकऱ्यांसाठी पेरणीविषयक सल्ला (Sowing Advice for Farmers):
हवामान अंदाजानुसार, शेतकऱ्यांनी पेरणीची घाई (Hasty Sowing) करू नये, असा मोलाचा सल्ला पंजाबराव डख यांनी दिला आहे. “जमिनीत किमान एक फूट म्हणजेच सुमारे ९ इंच ओल (Soil Moisture) असल्याशिवाय शेतकऱ्यांनी पेरणी करू नये. साधारणपणे ८ ते १० जूननंतर पेरणीला सुरुवात करण्यास हरकत नाही, परंतु १३ जूननंतरचा काळ हा पेरणीसाठी अधिक योग्य आणि सुरक्षित राहील.” लवकर आलेल्या पावसामुळे जमिनीत चांगली ओल निर्माण झाली असल्याने यंदा दुबार पेरणीचे (Risk of Re-sowing) संकट येण्याची शक्यता खूप कमी आहे, असेही ते म्हणाले.
विविध पिकांसाठी विशेष मार्गदर्शन (Crop-Specific Guidance):
- सोयाबीन (Soybean Farming Tips): “सोयाबीनची पेरणी १० जूननंतर केल्यास सप्टेंबर महिन्यात होणाऱ्या संभाव्य अतिवृष्टीचा (Heavy Rainfall in September) फटका पिकाला बसणार नाही आणि उत्पादन चांगले येईल.”
- कापूस (Cotton Cultivation): “कापसाच्या पेरणीसाठी शेतकरी बांधव काही प्रमाणात लवकर सुरुवात करू शकतात, कापसाला सुरुवातीचा पाऊस मानवतो.”
- भात (Rice Paddy Cultivation): “भात उत्पादक शेतकऱ्यांनी आपल्या रोपवाटिका (Rice Nurseries) तयार ठेवाव्यात. यंदा चांगला पाऊस अपेक्षित असल्याने भात लावणी (Paddy Transplantation) वेळेवर आणि यशस्वीपणे करता येईल. विशेषतः कोकण (Konkan), पश्चिम महाराष्ट्र (Western Maharashtra) आणि विदर्भातील (Vidarbha) भात पट्ट्यात चांगला पाऊस होईल.”
- मूग आणि उडीद (Mung Bean and Urad Dal): “मूग हे पीक साधारणपणे ६० ते ६२ दिवसांत काढणीला येते, तर उडीद ८० ते ८२ दिवसांत. त्यामुळे या पिकांच्या काढणीच्या वेळी पावसाचा अंदाज (Rainfall during Harvest) घेऊन योग्य नियोजन करणे आवश्यक आहे.”
- कांदा आणि हळद (Onion and Turmeric): “मे महिन्यात झालेल्या अवकाळी पावसामुळे कांदा (Onion Crop Damage) आणि हळद (Turmeric Crop Damage) या पिकांचे काही प्रमाणात नुकसान झाले आहे. शेतकऱ्यांनी पुढील काळात योग्य काळजी घ्यावी.”
निसर्गचक्रातील बदल आणि हवामान बदलांचा प्रभाव (Changes in Nature Cycle and Climate Change Impact):
फराह खान यांनी हवामानातील अनियमितता आणि निसर्गचक्रातील बदलांविषयी (Changes in Climatic Patterns) विचारले असता, पंजाबराव डख यांनी एक महत्त्वपूर्ण निरीक्षण नोंदवले. “होय, गेल्या काही वर्षांपासून निसर्गाचे ऋतूचक्र (Seasonal Cycle) साधारणपणे २२ दिवस पुढे सरकल्याचे दिसून येत आहे. पूर्वी ७ जूनच्या आसपास येणारा मान्सून आता काहीसा लवकर दाखल होत आहे. त्याचप्रमाणे थंडी आणि उन्हाळ्याच्या कालावधीतही बदल जाणवत आहेत. हे बदल हवामान बदलांचे (Climate Change Effects) परिणाम असू शकतात. त्यामुळे शेतकऱ्यांनी पारंपरिक पंचांग (Traditional Almanac), स्थानिक निरीक्षणे आणि आधुनिक हवामान अंदाज (Modern Weather Prediction) यांचा समन्वय साधून शेतीचे नियोजन (Agricultural Planning) करणे अधिक फायद्याचे ठरेल.”
हवामान अंदाजांची विश्वासार्हता आणि पारंपरिक ज्ञानाचे महत्त्व (Reliability of Weather Forecasts and Importance of Traditional Wisdom):
अनेकदा हवामान अंदाजांवर टीका होते, यावर बोलताना डख म्हणाले, “मी स्वतः एक शेतकरी असल्यामुळे शेतकऱ्यांच्या समस्यांची मला जाणीव आहे. माझे अंदाज हे केवळ उपग्रहांच्या माहितीवर आधारित नसतात, तर ते निसर्गातील अनेक घटकांच्या सूक्ष्म निरीक्षणावर (Micro-level Nature Observation) आधारलेले असतात. पशुपक्षी, कीटक, वनस्पती यांच्या वर्तनातील बदल, वाऱ्याची दिशा, ढगांचे प्रकार हे पावसाचे अचूक संकेत देतात. उदाहरणार्थ, सरड्याने डोक्यावर लाल रंग धारण केल्यास, दम्याच्या रुग्णांना पावसाळ्यापूर्वी त्रास वाढल्यास, घराचे लाकडी दरवाजे पावसाळ्यात फुगल्यास, चिमण्यांनी धुळीत आंघोळ केल्यास किंवा विशिष्ट झाडांना (उदा. गावरान आंबा, जांभूळ, निंब, रामफळ, बिब्बा) कमी-जास्त प्रमाणात फुले-फळे लागल्यास त्यातून पावसाचा अंदाज मिळतो. गावरान आंब्याला ज्या वर्षी जास्त मोहोर येतो आणि फळे लागतात, त्या वर्षी दुष्काळाची (Drought) शक्यता असते, तर मोहोर कमी आल्यास पाऊस चांगला असतो, असे पारंपरिक संकेत आहेत. हे पारंपरिक ज्ञान (Indigenous Knowledge) हजारो वर्षांच्या अनुभवातून तयार झाले आहे आणि ते आजही तितकेच उपयुक्त आहे.”
शेतकऱ्यांनी घ्यावयाची खबरदारी आणि सकारात्मक दृष्टिकोन (Precautions for Farmers and Positive Outlook):
एकंदरीत, यंदाचा पावसाळा शेतकऱ्यांसाठी चांगला आणि आशादायक (Hopeful Monsoon) राहील, असा विश्वास पंजाबराव डख यांनी व्यक्त केला. ते म्हणाले, “शेतकऱ्यांनी योग्य वेळी पेरणी केल्यास आणि बदलत्या हवामानानुसार पिकांची काळजी (Crop Management) घेतल्यास यंदा चांगले उत्पादन (Good Crop Yield) मिळू शकते. लवकर आलेल्या पावसामुळे जमिनीत चांगली ओल असल्याने पिकांना फायदाच होईल.”
News18 लोकमतवरील या विशेष मुलाखतीतून पंजाबराव डख यांनी हवामान, पाऊस, पेरणी आणि शेतीशी निगडीत अनेक महत्त्वाच्या प्रश्नांवर सविस्तर मार्गदर्शन केले. त्यांचे हे विश्लेषण आणि सल्ला राज्यातील लाखो शेतकऱ्यांसाठी निश्चितच उपयुक्त ठरेल आणि त्यांना आगामी खरीप हंगामाचे (Kharif Season) यशस्वी नियोजन करण्यास मदत करेल, अशी आशा आहे. (Weather Advisory for Maharashtra)
