मुख्य मथळा: बीडच्या गोरक्षनाथ कुडकेंचा चमत्कार! 20 एकर ओसाड, खडकाळ माळरानावर (Barren Rocky Terrain) फुलवली 10,000 आंब्यांची रसायनमुक्त (Chemical-Free) बाग; गावठी जातींचे (Indigenous Mango Varieties) जतन करत लाखोंचे उत्पन्न. (Mango Farming Success Story on Barren Land)
उपशीर्षक:
- अशक्य ते शक्य: जिथे गवताचे पातेही उगवायला कचरत होते, त्या पडीक जमिनीवर (Wasteland Transformation) आंब्याची यशस्वी शेती.
- ‘गोल्डन केशर’ची निर्मिती आणि ७५+ पारंपरिक आंब्याच्या जातींचे संरक्षण: आधुनिकतेसोबत पारंपरिक ज्ञानाचा संगम (Conservation of Traditional Varieties).
- सेंद्रिय शेतीचा मूलमंत्र: पूर्वजांच्या पाऊलावर पाऊल, रासायनिक खतांशिवाय (Organic Farming Principles) समृद्ध शेती.
- जल व्यवस्थापनाचे आदर्श उदाहरण: बोअरवेल आणि ठिबक सिंचनाच्या (Water Management through Drip Irrigation) माध्यमातून खडकाळातही पाणी.
- तरुण शेतकऱ्यांसाठी दिशादर्शक: नोकरीच्या मागे न लागता शाश्वत शेतीतून (Sustainable Agriculture) आत्मनिर्भरतेचा मार्ग.
- उच्चांकी उत्पन्न आणि बाजारपेठ: एकरी दहा लाखांपर्यंतच्या उत्पन्नाची (High Farm Revenue) क्षमता, देश-विदेशात आंब्याला मागणी.
पिंप्री, ता. पाटोदा, जि. बीड:
“पूर्णतः माळरान डोंगर होता. इथे अक्षरशः झाडं तर सोडून द्या, आपण ज्याला कुसळ म्हणतो, ते उगायलाही भीत असे, अशी पडीक जमीन होती…” हे शब्द आहेत बीड जिल्ह्यातील पिंप्री गावचे प्रगतशील आणि प्रयोगशील शेतकरी, श्री. गोरक्षनाथ कुडके यांचे. ज्या भूमीला निसर्गाने अवकृपेचा शाप दिला होता, त्याच भूमीला आपल्या अथक परिश्रमाने आणि दूरदृष्टीने त्यांनी अक्षरशः हिरवीगार शाल पांघरली आहे. तब्बल 20 एकरांच्या या उजाड, दगड-धोंड्यांनी भरलेल्या माळरानावर आज 10,000 आंब्याच्या झाडांची (Mango Trees) एक समृद्ध बाग डौलाने उभी आहे, जी केवळ एक बाग नसून, मानवी इच्छाशक्ती, निसर्गावरील प्रेम आणि पारंपरिक ज्ञानाला आधुनिकतेची जोड दिल्यास काय चमत्कार घडू शकतो, याचे एक जिवंत प्रतीक आहे.
सुरुवात: मातीची ओढ आणि एका स्वप्नाचा जन्म (The Calling of the Soil and Birth of a Dream)
श्री. गोरक्षनाथ कुडके, मूळचे शेतकरी कुटुंबातील. औरंगाबादसारख्या शहरात वास्तव्य आणि नोकरी करत असले तरी, त्यांची नाळ शेतीशी (Farming Roots) घट्ट जोडलेली होती. “शेतीमध्येच काहीतरी करून दाखवायचं,” या ध्येयाने त्यांना पुन्हा गावाकडे खेचले. वडिलोपार्जित जमीन नसतानाही, त्यांनी धाडस दाखवत सुमारे 250 एकर जमीन विकत घेतली. यातीलच 20 एकरांचा भाग हा पूर्णतः पडीक, खडकाळ आणि डोंगराळ (Hilly Terrain) होता. सुमारे 25-30 वर्षांपूर्वी या शेतात घेतलेल्या एका बोअरवेलला (Borewell Discovery) प्रचंड पाणी लागले. हा जणू निसर्गाने दिलेला एक संकेतच होता. “पाण्याचा वापर करायचा काय आणि या क्षेत्रामध्ये काय करता येईल?” या प्रश्नाने श्री. कुडकेंना विचारप्रवृत्त केले. त्यांना माहित होते की आंबा हे उष्णकटिबंधातील पीक (Tropical Fruit Crop) आहे आणि योग्य नियोजन केल्यास या माळरानावरही ते यशस्वी होऊ शकते. इथूनच या खडतर आव्हानाला सामोरे जाण्याचा त्यांचा प्रवास सुरू झाला.
पडीक जमिनीचं सोनं: एक अवघड आव्हान (Transforming Barren Land: A Formidable Challenge)
श्री. कुडके सांगतात, “इथे अक्षरशः झाडं तर सोडून द्या, आपण ज्याला कुसळ म्हणतो, ते उगायलाही भीत असे.” अशा जमिनीत आंबा लागवडीचा विचार करणे म्हणजे एक दिव्यच होते. पण त्यांनी हार मानली नाही. या 20 एकर क्षेत्रातील दगड-गोटे बाजूला सारून, मातीची भर घालून, आणि अथक परिश्रमाने त्यांनी या भूभागाला लागवडीयोग्य बनवण्यासाठी अनेक वर्षे मेहनत केली. ही जमीन त्यांनी विकत घेतलेली असून, यात वडिलोपार्जित एक गुंठाही नाही, हे ते आवर्जून सांगतात. जिथे पाण्याची पातळी अत्यंत खाली होती, तिथे झाडांपर्यंत पाणी पोहोचवणे हे एक मोठे आव्हान होते, पण त्यांनी ते यशस्वीरित्या पेलले.
विविध जातींचा संगम: ‘गोल्डन केशर’ आणि गावठी ठेवा (A Confluence of Varieties: ‘Golden Kesar’ and Indigenous Heritage)
श्री. कुडकेंच्या बागेचे सर्वात मोठे वैशिष्ट्य म्हणजे त्यांनी जपलेला आंब्याच्या जातींचा ठेवा. ते सांगतात, “पूर्वी झाड आजोबा लावल्यावर नातवाला खायला मिळायची… आता जो माणूस लावतो, तोच फळं खातोय.” या बदलासोबतच, “विलुप्त होत चाललेल्या भारतातल्या असंख्य ज्यांना गावठी व्हरायटी (जाती) म्हणतो, त्यांचं मी जतन करतोय, त्यांचंच कलमीकरण करतोय.” महाराष्ट्राच्या कानाकोपऱ्यातून, विविध जिल्ह्यांतून त्यांनी तब्बल 75 ते 80 उच्च प्रतीच्या, नामशेष होण्याच्या मार्गावर असलेल्या गावठी आंब्याच्या जाती (Rare Indigenous Mango Strains) गोळा केल्या आहेत. या जातींची वैशिष्ट्ये तपासून, त्यांचे कलमीकरण करून त्यांनी या बागेत त्यांना नवजीवन दिले आहे. या गावठी जातींना त्यांच्या चवीनुसार आणि आकारमानानुसार ते स्वतः नामकरणही करणार आहेत, जेणेकरून भविष्यातील शेतकऱ्यांना हा अमूल्य ठेवा उपलब्ध होईल.
यासोबतच, अनेक वर्षांच्या निरीक्षणातून आणि प्रयोगांतून त्यांनी ‘गोल्डन केशर’ (Golden Kesar Mango) ही आंब्याची एक विशेष जात विकसित केली आहे. “केशरच्या जर जाती तयार करायच्या म्हटल्या, तर पस्तीस ते साठ जाती तयार होऊ शकतात. त्याचं मूळ खुंट (Rootstock) बदलला की केशरचे आकारमान, गुणधर्म सगळेच बदलतात,” या ज्ञानाचा वापर करून आणि सर्व कसोट्यांवर यशस्वी ठरलेल्या झाडांपासून त्यांनी ही ‘गोल्डन केशर’ जात निर्माण केली, जी चवीला, रंगाला आणि दर्जाला अव्वल आहे.
सेंद्रिय शेतीचा मूलमंत्र आणि पाण्याचे अचूक नियोजन (The Mantra of Organic Farming and Precise Water Management)
श्री. कुडकेंच्या शेतीचे दुसरे महत्त्वाचे वैशिष्ट्य म्हणजे त्यांचा सेंद्रिय शेतीवरील (Organic Agriculture) दृढ विश्वास. ते अभिमानाने सांगतात, “मी रासायनिक खतं टाकतच नाही. फक्त शेणखतावरच! आजपर्यंत टाकलेलंच नाही.” त्यांच्या मते, “आमचे पूर्वज जे करायचे, त्यावेळेस रासायनिक खतं नव्हतीच. आपण तोच विचार करायचा की नेमकं ते कसं करायचे.” या तत्त्वज्ञानामुळे त्यांच्या बागेतील आंबे केवळ चवदारच नाहीत, तर आरोग्यदायीदेखील आहेत.
आंबा लागवडीसाठी हलकी, मध्यम आणि पाण्याचा उत्तम निचरा होणारी जमीन (Well-Drained Soil), जिचा सामू (pH Value) ७ ते ९ दरम्यान असेल, ती आदर्श असल्याचे ते सांगतात. काळ्या, भारी जमिनीत आंबा यशस्वी होत नाही आणि त्याला अपेक्षित चव मिळत नाही, असा त्यांचा अनुभव आहे.
पाण्याच्या नियोजनासाठी (Water Resource Management) त्यांच्याकडे चार बोअरवेल असून, त्यातील पाणी विहिरीत टाकून पंपाच्या साहाय्याने उंचावरील बागेपर्यंत पोहोचवले जाते. संपूर्ण बागेला ठिबक सिंचन (Drip Irrigation System) प्रणालीद्वारे पाणी दिले जाते, ज्यामुळे पाण्याची बचत होते आणि प्रत्येक झाडाला आवश्यक तेवढेच पाणी मिळते. सध्या दुष्काळी परिस्थितीमुळे पाण्याची थोडी कमतरता असली तरी, “झाडं जगली पाहिजेत,” हा त्यांचा ध्यास आहे. यासाठी ते दररोज सुमारे 2 लाख लिटर पाण्याची व्यवस्था करतात. भविष्यात शेततळे (Farm Pond Construction) करण्याचाही त्यांचा मानस आहे.
लागवड, मशागत आणि फळधारणा (Plantation, Cultivation Practices, and Fruiting)
श्री. कुडके नर्सरीवाल्यांच्या सल्ल्यापेक्षा स्वतःच्या अनुभवाला अधिक महत्त्व देतात. “केवळ नर्सरीवाले सांगतात, ‘बारा बाय बारावर (12×12 feet) लावा’. ही चुकीची पद्धत आहे,” असे ते ठामपणे सांगतात. त्यांच्या मते, दोन झाडांमधील अंतर किमान चौदा फूट आणि दोन ओळींतील अंतर सात फूट (किंवा दोन ओळींतील चौदा आणि झाडांतील सात फूट) ठेवल्यास झाडांना पुरेसा सूर्यप्रकाश आणि हवा खेळती राहते, ज्यामुळे रोगराई कमी होते आणि फलोत्पादन (Fruit Yield) वाढते. त्यांच्या बागेतील झाडांमध्ये त्यांनी सोळा फुटांचे अंतर ठेवले आहे.
लागवडीनंतर तिसऱ्या वर्षापासून फळधारणा सुरू होते. श्री. कुडकेंच्या बागेतील हे पाचवे पीक आहे. फळ तोडणीनंतर, मे अखेरीस किंवा जूनमध्ये झाडांची छाटणी (Pruning) करणे महत्त्वाचे असते. “तीन वर्षांच्या पर्यंत झाडाची छाटणी होते… छाटणी करताना त्या व्यक्तीला अनुभव पाहिजे.” तीन वर्षानंतर छाटणीऐवजी विरळणी (Thinning) करावी लागते. विरळणी म्हणजे झाडातील निरुपयोगी, कमकुवत फांद्या काढून टाकणे, जेणेकरून झाडाची वाढ चांगली होते आणि फळांची गुणवत्ता सुधारते.
उत्पन्न, बाजारपेठ आणि भविष्याकडे एक दृष्टिक्षेप (Income, Market, and a Vision for the Future)
श्री. कुडके आत्मविश्वासाने सांगतात की, “चांगल्या पद्धतीने केलं, तर एकरी आंबा दहा लाख रुपयांपर्यंत उत्पादन देतो. तुमच्या मॅनेजमेंटवर आहे.” त्यांच्या बागेतील ‘गोल्डन केशर’ आणि इतर जातींचे आंबे त्यांच्या गुणवत्तेमुळे (Premium Quality Mangoes) चांगला भाव मिळवतात. सुरुवातीला ५०० रुपये किलोपर्यंत भाव मिळालेला असून, सध्या १५० ते ३०० रुपये प्रति किलो दराने आंब्याची विक्री होत आहे. हा आंबा प्रामुख्याने संभाजीनगर (औरंगाबाद) आणि मुंबईच्या बाजारपेठेत जातो. दोन वर्षांपूर्वी व्यापाऱ्यांमार्फत त्यांचा आंबा सौदी अरेबियालाही (Mango Export to Saudi Arabia) निर्यात झाला होता. त्यांच्या ‘गोल्डन केशर’ आंब्याला संभाजीनगर येथील आंबा महोत्सवात सलग दोन वर्षे प्रथम क्रमांकाचा पुरस्कारही मिळाला आहे, ही त्यांच्या आंब्याच्या गुणवत्तेची पोचपावतीच आहे.
भविष्याकडे पाहताना श्री. कुडके म्हणतात, “याच्यातून नवीन होतकरू शेतकरी तयार व्हायला पाहिजे. कारण की केवळ नोकरी, या गोष्टींवर अवलंबून न राहता स्वावलंबी होण्याकरता आपल्याकडे हजारो एकर पडीक क्षेत्र आहे.” शासनाने शेततळी, काँक्रिटची तळी यांसारख्या योजनांना प्रोत्साहन देऊन शेतकऱ्यांना मदत करावी, अशी त्यांची अपेक्षा आहे.
तरुण पिढीसाठी प्रेरणा आणि एक आदर्श (An Inspiration and Role Model for the Youth)
श्री. गोरक्षनाथ कुडके यांची ही यशोगाथा केवळ एका शेतकऱ्याच्या संघर्षाची कहाणी नाही, तर ती आजच्या तरुण पिढीसाठी, विशेषतः शेतीमध्ये नवीन काहीतरी करू पाहणाऱ्या किंवा शेतीतील अनिश्चिततेमुळे निराश झालेल्या युवकांसाठी एक दीपस्तंभ आहे. जिथे अनेकांना वडिलोपार्जित सुपीक जमिनीतही अपेक्षित उत्पन्न मिळत नाही, तिथे श्री. कुडकेंनी एका ओसाड, पडीक जमिनीवर अक्षरशः सोने पिकवून दाखवले आहे. त्यांची जिद्द, त्यांची प्रयोगशीलता, निसर्गाविषयीची त्यांची समज आणि पारंपरिक ज्ञानाचा आदर करण्याची त्यांची वृत्ती या सर्व गोष्टी आजच्या काळात अत्यंत मोलाच्या आहेत.
त्यांनी हे सिद्ध केले आहे की, योग्य नियोजन, कठोर परिश्रम आणि आत्मविश्वासाच्या जोरावर कोणत्याही आव्हानावर मात करता येते आणि शेती हा तोट्याचा नव्हे, तर शाश्वत आणि सन्मानजनक उत्पन्नाचा (Profitable Farming) एक उत्तम मार्ग ठरू शकतो.
निष्कर्ष (Conclusion)
श्री. गोरक्षनाथ कुडके यांनी माळरानावर फुलवलेली आंब्याची बाग ही केवळ त्यांच्या वैयक्तिक यशाचे प्रतीक नाही, तर ती महाराष्ट्राच्या कृषी क्षेत्रातील (Maharashtra Agriculture) एका अभिनव प्रयोगाची यशोगाथा आहे. त्यांचे कार्य अनेक शेतकऱ्यांना, विशेषतः तरुण पिढीला, शेतीकडे अधिक सकारात्मक दृष्टीने पाहण्यास आणि नवनवीन प्रयोग करण्यास निश्चितच प्रोत्साहित करेल.
