मुख्य मथळा: देशात मान्सूनची (Monsoon) वेळेआधीच जोरदार एंट्री, महाराष्ट्राच्या (Maharashtra Monsoon) वेशीवर मंगळवारपर्यंत धडकणार. शेतकऱ्यांच्या पेरणीच्या (Sowing Season) प्रश्नावर हवामान विभागाचे निवृत्त शास्त्रज्ञ माणिकराव खुळे यांचे सविस्तर विश्लेषण.
उपशीर्षक:
- मान्सूनची देशात विक्रमी वेळेत आगेकूच, तीन दिवस आधीच आगमन.
- अरबी समुद्रातील (Arabian Sea) विशिष्ट परिस्थिती आणि कमी दाबाचे क्षेत्र (Low-Pressure Area) ठरले निर्णायक.
- महाराष्ट्रातही मान्सून लवकरच, मे अखेरपर्यंत राज्य व्यापण्याची शक्यता.
- पेरणीसाठी नेमकी योग्य वेळ कोणती? जूनमधील पावसाचे (June Rainfall) प्रमाण कसे राहील?
- माणिकराव खुळे यांच्याकडून सविस्तर माहिती आणि शेतकऱ्यांसाठी महत्त्वाचा सल्ला.
पुणे (Pune):
राज्याच्या बहुतांश भागात गेल्या ८-१० दिवसांपासून समाधानकारक पूर्वमोसमी पावसाने (Pre-monsoon Showers) हजेरी लावली असून, आता सर्वांचे डोळे मान्सूनच्या आगमनाकडे लागले आहेत. एक दिलासादायक बातमी म्हणजे, नैऋत्य मोसमी वारे (Southwest Monsoon) देशात वेळेआधीच दाखल झाले असून, त्यांची वाटचालही अत्यंत वेगाने सुरू आहे. येत्या मंगळवारपर्यंत, म्हणजेच २७ मे २०२५ पर्यंत मान्सून महाराष्ट्रात दाखल होईल, असा अंदाज हवामान विभागाकडून वर्तवण्यात आला आहे. या पार्श्वभूमीवर, शेतकऱ्यांच्या मनात पेरणी कधी करावी, जून महिन्यात पावसाची स्थिती कशी राहील, पावसाचा खंड पडेल का, असे अनेक प्रश्न उभे राहिले आहेत. या सर्व प्रश्नांची सविस्तर उत्तरे हवामान विभागाचे निवृत्त शास्त्रज्ञ श्री. माणिकराव खुळे (Manikrao Khule, Retd. IMD Scientist) यांनी ‘ॲग्रोवन’ सोबत बोलताना दिली.
मान्सूनची देशात वेळेआधीच दमदार एंट्री
श्री. माणिकराव खुळे यांनी मान्सूनच्या वेळेआधीच्या आगमनाची कारणमीमांसा स्पष्ट केली. ते म्हणाले, “सन २०२५ मध्ये मान्सून केरळमध्ये (Kerala Monsoon) १ जून रोजी दाखल होणे अपेक्षित होते, सुधारित अंदाजानुसार तो २७ मे रोजी येण्याचे भाकीत होते. मात्र, प्रत्यक्षात तो २४ मे रोजीच, म्हणजे अपेक्षेपेक्षाही तीन दिवस आधी देशात दाखल झाला आहे.”
या वेळेआधीच्या आगमनासाठी तीन प्रमुख नैसर्गिक घटक (Meteorological Conditions) अनुकूल ठरल्याचे श्री. खुळे यांनी सांगितले:
- समुद्रातील उष्णता ऊर्जेचे उत्सर्जन: आग्नेय अरबी समुद्रात (साधारण ५° ते १०° अक्षांश आणि ७०° ते ८०° पूर्व रेखांश दरम्यान) रात्रीच्या उष्णता ऊर्जेचे उत्सर्जन (Outgoing Longwave Radiation – OLR) कमी होणे गरजेचे असते, जे २०० वॅट्स प्रति चौरस मीटरपेक्षा कमी असावे लागते. २१ मे पर्यंत हे प्रमाण जास्त होते, परंतु २२ मे पासून ते झपाट्याने कमी होऊन २०० वॅट्सच्या खाली आले, हा पहिला अनुकूल घटक ठरला.
- पश्चिमेकडील वाऱ्यांचा वेग आणि उंची: याच आग्नेय अरबी समुद्रात पश्चिमेकडून वाहणाऱ्या वाऱ्यांचा वेग किमान १५ ते २० नॉटिकल मैल (साधारण ३०-३५ किमी प्रति तास) असणे आणि त्यांची उंची समुद्रापासून ९०० मीटर ते दीड किलोमीटरपर्यंत प्रभावी असणे आवश्यक असते. प्रत्यक्षात हे वारे २० ते ३० नॉटिकल मैल (४०-५० किमी प्रति तास) वेगाने वाहू लागले आणि त्यांची जाडी (Depth) समुद्रसपाटीपासून ६०० एचपीए (हेक्टोपास्कल) म्हणजेच सुमारे ४.७ किलोमीटरपर्यंत पोहोचली. हा दुसरा महत्त्वाचा घटकही जुळून आला.
- ठरलेल्या पर्जन्यमापकांवरील पाऊस: केरळ आणि लगतच्या लक्षद्वीपमधील (Lakshadweep) १४ विशिष्ट पर्जन्यमापकांवर (Rain Gauge Stations) सलग दोन दिवस किमान २.५ मि.मी. पावसाची नोंद होणे अपेक्षित असते. १० मे पासून यावर लक्ष ठेवले जात होते आणि ही अटही पूर्ण झाली.
“या तिन्ही प्रमुख अटींची पूर्तता झाल्याने मान्सूनने अपेक्षेपेक्षा तीन दिवस आधीच धडक दिली,” असे श्री. खुळे यांनी स्पष्ट केले.
अरबी समुद्रातील कमी दाबाचे क्षेत्र ठरले ‘बूस्टर डोस’
या अनुकूल घटकांसोबतच, कर्नाटकच्या किनारपट्टीवर (Karnataka Coast) तयार झालेल्या कमी दाबाच्या क्षेत्राने (Low-Pressure System) मान्सूनला खेचण्यात सिंहाचा वाटा उचलला, असे श्री. खुळे यांनी नमूद केले. “हे कमी दाबाचे क्षेत्र समुद्रात तयार झाले आणि उत्तरेकडे सरकताना त्याची तीव्रता वाढत जाऊन त्याचे रूपांतर तीव्र कमी दाबाच्या क्षेत्रात (Depression) झाले. या प्रणालीमुळे हवेचा दाब मध्यभागी कमी होऊन वारे वेगाने वरच्या दिशेने फेकले जातात आणि ही प्रणाली समुद्रावरूनच उत्तरेकडे सरकत असल्याने तिने मान्सूनला अक्षरशः खेचून आणले. यामुळेच केरळ, तामिळनाडू ओलांडून मान्सून थेट कर्नाटकात दाखल झाला. मे महिन्यात कर्नाटक, सातारा, सोलापूर, सिंधुदुर्ग भागात जो पाऊस झाला, तो याच कमी दाबाच्या क्षेत्रामुळे होता आणि त्याचे डिप्रेशनमध्ये रूपांतर झाल्याने मान्सूनने बेडूकउडी मारल्याप्रमाणे वेगाने आगेकूच केली,” असे विश्लेषण त्यांनी केले.
महाराष्ट्रात मान्सून कधी? काय असेल वेग?
मान्सूनच्या महाराष्ट्रातील आगमनाबद्दल बोलताना श्री. खुळे म्हणाले, “साधारणपणे मान्सून ५-७ जूनच्या आसपास वेंगुर्ला किंवा बेळगावमार्गे महाराष्ट्रात प्रवेश करतो. मात्र, सध्याची परिस्थिती पाहता आणि अरबी समुद्रातील डिप्रेशनची (Depression in Arabian Sea) ताकद बघता, मान्सून येत्या दोन-तीन दिवसांत, म्हणजेच मंगळवार, २७ मे पर्यंत महाराष्ट्रात दाखल होण्याची दाट शक्यता आहे.”
ते पुढे म्हणाले, “केरळमध्ये आलेला मान्सून अनेकदा कर्नाटकातच ८-१० दिवस रेंगाळतो, पण यंदा तसे होण्याची शक्यता कमी आहे. कारण, मान्सूनला खेचणारी प्रणाली (डिप्रेशन) अजूनही समुद्रातच कार्यरत असून ती रत्नागिरी किंवा दापोलीच्या (Dapoli) किनारपट्टीवरून जमिनीवर येण्याची शक्यता आहे. ही प्रणाली तीव्र असल्याने आणि ती ईशान्येकडे सरकल्यास, मान्सून केवळ किनारपट्टीवरच नव्हे, तर सह्याद्री ओलांडून मध्य महाराष्ट्रातही (Central Maharashtra) वेगाने प्रवेश करू शकतो.”
मे अखेरपर्यंत महाराष्ट्र मान्सूनच्या कवेत?
“जर २७ मे रोजी मान्सून सिंधुदुर्ग, रत्नागिरीत दाखल झाला आणि त्याच सुमारास अरबी समुद्रात आणखी एक पूरक प्रणाली (System) तयार झाली, तसेच बंगालच्या उपसागरातही (Bay of Bengal) २७ मे रोजी कमी दाबाचे क्षेत्र विकसित झाले, तर या एकत्रित परिणामांमुळे मान्सून महाराष्ट्रात वेगाने व्यापू शकतो. अनेकदा मान्सून केरळ ते मुंबई अंतर २४ तासांत पार करतो, तर कधी २४ दिवसही घेतो. पण सध्याच्या अनुकूल प्रणालींमुळे ३१ मे पर्यंत मान्सूनने महाराष्ट्र बऱ्यापैकी व्यापलेला दिसेल, अशी शक्यता वाढली आहे,” असा आशावाद श्री. खुळे यांनी व्यक्त केला.
शेतकऱ्यांनी पेरणी कधी करावी? जूनमधील पावसाचा अंदाज आणि संभाव्य खंड
सध्या राज्यात चांगला पाऊस झाला असून मान्सूनचे आगमनही लवकर होत असल्याने शेतकऱ्यांच्या मनात पेरणीविषयी (Sowing Decisions) उत्सुकता आहे. यावर श्री. खुळे यांनी सांगितले की, “मान्सूनची सध्याची वाटचाल आश्वासक आहे. मात्र, पेरणीचा अंतिम निर्णय घेण्यापूर्वी शेतकऱ्यांनी जमिनीतील ओलावा (Soil Moisture), किमान ७५ ते १०० मिमी झालेला पाऊस आणि पुढील काही दिवसांचा हवामान विभागाचा सविस्तर अंदाज विचारात घ्यावा.”
जून महिन्यातील पावसाच्या वितरणाबद्दल आणि संभाव्य खंडाविषयी (Break in Monsoon) विचारले असता, श्री. खुळे म्हणाले, “मान्सून दाखल झाल्यानंतर त्याची पुढील वाटचाल आणि तीव्रता ही वातावरणातील बदलांवर आणि नव्याने तयार होणाऱ्या प्रणालींवर अवलंबून असेल. त्यामुळे जूनमध्ये पावसाचा खंड पडू शकतो की नाही, हे येत्या काळात स्पष्ट होईल. त्या त्या वेळी वातावरणाचा अभ्यास करून शेतकऱ्यांपर्यंत योग्य माहिती पोहोचवण्यात येईल.”
श्री. माणिकराव खुळे यांनी मान्सूनची सध्याची स्थिती, त्याची कारणे आणि महाराष्ट्रातील संभाव्य आगमनाविषयी सविस्तर आणि सोप्या भाषेत माहिती दिली. त्यांच्या मते, यंदा मान्सून महाराष्ट्रासाठी लवकर आणि चांगला ठरण्याची चिन्हे दिसत असली तरी, शेतकऱ्यांनी हवामान विभागाच्या पुढील सूचनांकडे लक्ष ठेवूनच शेतीची कामे करावीत, असा सल्लाही त्यांनी दिला. पुढील काळात मान्सूनच्या प्रवाहातील बदलांनुसार पावसाच्या वितरणाचे चित्र अधिक स्पष्ट होईल, असेही ते म्हणाले.
