(Cotton Planting 2025 Complete Guide) – तज्ञांशी सखोल चर्चा (In-depth Discussion with Experts)

शेतकरी मित्रांनो, आज आपण कापूस, या महाराष्ट्राच्या अर्थव्यवस्थेचा कणा असलेल्या नगदी पिकावर (cash crop) अत्यंत सविस्तर चर्चा करणार आहोत. कापूस केवळ भारतातच नव्हे, तर विशेषतः महाराष्ट्रामध्ये एक अग्रगण्य जिरायती (rainfed farming) आणि बागायती (irrigated farming) नगदी पीक म्हणून ओळखले जाते. या पिकाच्या लागवडीत येणाऱ्या विविध अडचणी, यावर्षी लागवडीचे योग्य नियोजन कसे करावे, वाणांची निवड, खत, कीड आणि तण व्यवस्थापन, तसेच उत्पादन वाढीचे मार्ग या सर्व पैलूंवर आज आपण तज्ञांकडून (Agricultural Expert) सखोल मार्गदर्शन घेणार आहोत. आपल्यासोबत आहेत कृषी तज्ञ विशाल सर.

१. यावर्षी कापसाचे क्षेत्र (Cotton Acreage in Current Year): सद्यस्थिती आणि भविष्यातील अंदाज (Current Scenario and Future Projections)

प्रश्न: विशाल सर, यावर्षी कापसाच्या लागवडीखालील क्षेत्रात वाढ होईल की घट, याबद्दल तुमचं निरीक्षण काय सांगतं?

विशाल सर: मी मराठवाडा (Marathwada), विदर्भातील (Vidarbha) प्रमुख कापूस उत्पादक जिल्हे जसे की बुलढाणा, नागपूर, अमरावती, तसेच खान्देश (Khandesh) या भागांमध्ये नियमितपणे शेतकऱ्यांच्या संपर्कात असतो. शेतकऱ्यांशी केलेल्या चर्चेतून आणि सर्वेक्षणातून (farmer surveys) असे स्पष्टपणे निदर्शनास येत आहे की, मागील वर्षी ज्या शेतकऱ्यांनी चार ते पाच एकर कापूस लागवड केली होती, ते यावर्षी लागवडीचे क्षेत्र कमी करून दोन ते तीन एकरांवर आणण्याचा विचार करत आहेत. यामागे अनेक कारणे असली तरी, अंदाजे कापसाच्या लागवडीखालील क्षेत्रात यावर्षी सुमारे ३०% घट (approx. 30% reduction in cotton area) होण्याची दाट शक्यता मला दिसत आहे.

क्षेत्र घटण्यामागील प्रमुख कारणे (Key Reasons for Acreage Reduction):

• अपुरा बाजारभाव (Low Market Price): मागील हंगामात कापसाला मिळालेला सरासरी ६००० ते ६५०० रुपये प्रति क्विंटलचा भाव हा उत्पादन खर्चाच्या तुलनेत अत्यंत कमी होता. त्यामुळे शेतकऱ्यांचा नफा (profit margin) घटला.
• वाढलेला उत्पादन खर्च (Increased Cost of Production): बियाणे, रासायनिक खते, कीटकनाशके, तणनाशके यांच्या किमतीत झालेली वाढ, तसेच मजुरीचे वाढलेले दर, विशेषतः कापूस वेचणीचा खर्च (cotton picking labor cost) – जो पश्चिम महाराष्ट्रात काही ठिकाणी प्रति किलो २०-२५ रुपयांपर्यंत गेला होता – यामुळे एकरी उत्पादन खर्च (per-acre cultivation cost) जवळपास ४० ते ४५ हजार रुपयांपर्यंत पोहोचला. मिळणारे उत्पन्न आणि खर्च यांचा ताळमेळ बसत नसल्याने शेतकरी कापसाऐवजी इतर पिकांकडे वळण्याचा विचार करत आहेत.
• हवामान बदल आणि नैसर्गिक आपत्ती (Climate Change and Natural Calamities): अनियमित पाऊस, अतिवृष्टी किंवा दुष्काळसदृश परिस्थिती यामुळेही कापूस पिकाचे मोठ्या प्रमाणात नुकसान होते, ज्यामुळे शेतकऱ्यांचे आर्थिक गणित बिघडते.

खत टंचाईवर मात (Fertilizer Shortage Solution): ‘कृषिक’ ॲप शेतकऱ्यांसाठी वरदान (Krushik App for Farmers)

शेतकरी मित्रांनो, तुमच्या भागात कापसाच्या क्षेत्रात वाढ झाली आहे की घट, याबद्दल तुमचे अनुभव आणि निरीक्षणे आम्हाला कमेंट्समध्ये नक्की कळवा.

२. कापूस वाणांची निवड (Cotton Variety Selection): शास्त्रीय दृष्टिकोन आणि व्यावहारिक बाबी (Scientific Approach and Practical Aspects)

प्रश्न: विशाल सर, योग्य वाणाची निवड हा उत्पादनाचा आधारस्तंभ असतो. शेतकऱ्यांनी वाण निवडताना कोणत्या गोष्टी लक्षात घ्याव्यात? आणि बाजारात चालणाऱ्या ‘ऑनर’ वाणांच्या प्रथेबद्दल तुमचं मत काय आहे?

विशال सर: हा अत्यंत महत्त्वाचा मुद्दा आहे. शेतकऱ्यांना माझा पहिला आणि महत्त्वाचा सल्ला आहे की, मागच्या वर्षी ज्याप्रमाणे काही विशिष्ट वाण ‘ऑनर’ने (on-demand basis) किंवा बिलाशिवाय (without official bill) चढ्या दराने विकले गेले, अशा वाणांच्या मागे आंधळेपणाने धावू नका. अनेकदा कंपन्या कृत्रिम तुटवडा (artificial scarcity) निर्माण करून विशिष्ट वाणांची मागणी वाढवतात.

वाण निवडताना विचारात घेण्यासारख्या बाबी (Factors to Consider for Variety Selection):

• स्वतःचा अनुभव आणि जमिनीचा प्रकार (Farmer’s Experience and Soil Type): प्रत्येक शेतकऱ्याने आपल्या जमिनीचा पोत (हलकी, मध्यम, भारी), पाण्याची उपलब्धता (जिरायत, बागायत), आणि मागील वर्षातील स्वतःच्या अनुभवानुसार वाणाची निवड करणे सर्वोत्तम.
• वाणाचा कालावधी (Variety Duration): कमी कालावधीत येणारे वाण (short duration varieties), मध्यम कालावधीचे वाण (medium duration varieties) आणि जास्त कालावधीचे वाण (long duration varieties) उपलब्ध असतात. आपल्या भागातील हवामान आणि पुढील पिकाचे नियोजन यानुसार कालावधी निवडावा.
• बोंडाचे वजन आणि प्रकार (Boll Weight and Type): काही वाणांचे बोंड मोठे आणि वजनदार असते, तर काही वाणांना अधिक संख्येने बोंडे लागतात.
• रोग आणि किडींना प्रतिकारक्षमता (Disease and Pest Resistance): आपल्या भागात कोणत्या रोगांचा आणि किडींचा प्रादुर्भाव जास्त असतो, याचा विचार करून त्यानुसार प्रतिकारक्षम वाण (resistant varieties) निवडावा.
• कंपनीची विश्वासार्हता (Company Reputation): नामांकित आणि विश्वासार्ह कंपन्यांचे, संशोधन-आधारित (research-based) वाण निवडण्याला प्राधान्य द्या.
• स्थानीय परिस्थितीशी जुळवून घेण्याची क्षमता (Adaptability to Local Conditions): प्रत्येक वाण विशिष्ट हवामान आणि मातीसाठी विकसित केलेला असतो. त्यामुळे, आपल्या स्थानिक कृषी विद्यापीठ किंवा कृषी विभागाने शिफारस केलेल्या वाणांना प्राधान्य द्यावे.

शेतकऱ्यांच्या मनात असा एक संभ्रम असतो की, एखादा विशिष्ट ‘X Y Z’ नावाचा वाण लावल्यास हमखास १५-२० क्विंटल उत्पन्न मिळेल. पण लक्षात घ्या, प्रत्येक कंपनीचे वाण काहीतरी चांगले उत्पादन देण्याच्या उद्देशानेच बाजारात आणलेले असते. केवळ एका विशिष्ट वाणामुळे चमत्कार घडेल, हा विचार पूर्णपणे योग्य नाही.

कृष्णा अशोकराव फलके यांची यशस्वी करटुले शेती (Kartule Farming Success Story): एक प्रेरणादायी यशोगाथा

३. उत्पादन वाढीचे तंत्रज्ञान (Yield Enhancement Technology): खर्च कमी करून नफा वाढवणे (Reducing Costs and Increasing Profits)

प्रश्न: सर, महाराष्ट्राची कापूस उत्पादकता (cotton productivity) राष्ट्रीय सरासरीपेक्षा कमी आहे. उत्पादकता वाढवण्यासाठी आणि नफा सुधारण्यासाठी काय करता येईल?

विशाल सर: अगदी बरोबर. नफा वाढवण्यासाठी आपल्याकडे दोन प्रमुख मार्ग आहेत:
अ) प्रति एकरी उत्पन्न वाढवणे (Increasing per-acre yield).
ब) प्रति एकरी उत्पादन खर्च कमी करणे (Reducing per-acre cost of production).

सध्या महाराष्ट्रात कापसाचे सरासरी उत्पन्न ६ ते ७ क्विंटल प्रति एकर असून, खर्च २५ ते ३५ हजार रुपयांपर्यंत जातो. जर आपण हा खर्च योग्य नियोजनाने १५ ते २० हजार रुपयांपर्यंत मर्यादित करू शकलो आणि उत्पन्न सातत्यपूर्णपणे ७ ते ८ क्विंटल किंवा त्याहून अधिक घेऊ शकलो, तर आपला नफ्याचा टक्का (profit percentage) निश्चितच वाढू शकतो.

उत्पादन वाढीसाठी आणि खर्च नियंत्रणासाठी उपाय (Measures for Yield Enhancement and Cost Control):

• एकात्मिक कीड व्यवस्थापन (Integrated Pest Management – IPM): केवळ रासायनिक कीटकनाशकांवर अवलंबून न राहता, जैविक नियंत्रणे, कामगंध सापळे, फेरोमोन ट्रॅप्स यांचा वापर करणे.
• एकात्मिक खत व्यवस्थापन (Integrated Nutrient Management – INM): माती परीक्षणानुसार (soil testing based) रासायनिक खतांसोबतच सेंद्रिय खते (organic manures), हिरवळीची खते (green manuring), आणि जिवाणू खतांचा (bio-fertilizers) संतुलित वापर करणे.
• वेळेवर आंतरमशागत (Timely Intercultural Operations): कोळपणी, निंदणी वेळेवर केल्यास तणांचा बंदोबस्त होतो आणि मुख्य पिकाला अन्नद्रव्ये व पाणी व्यवस्थित मिळतात.
• सिंचनाचे योग्य नियोजन (Efficient Irrigation Management): उपलब्ध पाण्याचा कार्यक्षम वापर करणे, विशेषतः ठिबक सिंचनाचा (drip irrigation) वापर करणे फायद्याचे ठरते.

बोंडअळीचे आव्हान (The Bollworm Challenge):

सध्या गुलाबी बोंडअळीमुळे (Pink Bollworm infestation) कापसाच्या उत्पादनात मोठी घट येत आहे. जोपर्यंत यावर प्रभावी नियंत्रण मिळवणारे नवीन बीटी कॉटन तंत्रज्ञान (new BT cotton technology) किंवा इतर उपाययोजना येत नाहीत, तोपर्यंत उत्पादनात मोठी क्रांती करणे कठीण आहे. काही वर्षांपूर्वी शेतकरी २०-२५ क्विंटल प्रति एकर उत्पादन घेत होते, पण बोंडअळीच्या प्रादुर्भावामुळे ते आता शक्य होत नाही.

४. कापूस लागवड पद्धती (Cotton Planting Methods): अंतर, दिशा आणि तंत्रज्ञान (Spacing, Direction, and Technology)

प्रश्न: लागवड पद्धतीचा उत्पादनावर मोठा परिणाम होतो. कापूस लागवडीच्या योग्य पद्धती आणि अंतराबद्दल माहिती द्या.

विशाल सर:

लागवडीची दिशा (Planting Direction):

शक्य असल्यास, कापसाची लागवड पूर्व-पश्चिम (East-West direction) करावी. यामुळे झाडांना दिवसभर सूर्यप्रकाश (sunlight exposure) आणि हवा (air circulation) योग्य प्रमाणात मिळण्यास मदत होते, ज्यामुळे प्रकाशसंश्लेषण क्रिया (photosynthesis) चांगली होते.

लागवडीचे अंतर (Planting Distance/Spacing):

• हलकी/मुरमाड/जिरायती जमीन (Light/Murum/Rainfed Soil): अशा जमिनींसाठी घन लागवड पद्धत (High-Density Planting System – HDPS) फायदेशीर ठरू शकते. यामध्ये दोन ओळींतील अंतर ३ फूट आणि दोन रोपांतील अंतर १ फूट (3 ft x 1 ft) किंवा ४ फूट बाय दीड फूट (4 ft x 1.5 ft) ठेवता येते. या पद्धतीसाठी कमी उंचीचे, लवकर परिपक्व होणारे आणि कमी फांद्या फुटणारे वाण (compact varieties) निवडावेत.
• मध्यम ते भारी/काळी/बागायती जमीन (Medium to Heavy/Black/Irrigated Soil): अशा जमिनींसाठी दोन ओळींतील अंतर ४ ते ५ फूट आणि दोन रोपांतील अंतर १.५ ते २ फूट (4-5 ft x 1.5-2 ft) ठेवणे योग्य ठरते. उदा. ४ बाय २ फूट (4×2 ft) हे अंतर अनेक ठिकाणी चांगले परिणाम देते.

पट्टा पद्धत (Paired Row Planting):

काही शेतकरी पट्टा पद्धतीनेही लागवड करतात, ज्यामुळे आंतरमशागत आणि फवारणी करणे सोपे जाते.

सरी वरंबा पद्धत (Ridge and Furrow Method):

पाणी व्यवस्थापनासाठी आणि अति पावसाच्या परिस्थितीत अतिरिक्त पाणी निघून जाण्यासाठी सरी वरंबा पद्धत उपयुक्त आहे.

तुमच्या भागात कोणती नावीन्यपूर्ण लागवड पद्धत (innovative planting method) वापरली जाते, ते आम्हाला कमेंट्समध्ये सांगा. आम्ही त्या प्लॉटला भेट देण्याचा नक्की प्रयत्न करू.

५. खत व्यवस्थापन (Fertilizer Management): संतुलित आणि वेळेवर अन्नद्रव्य पुरवठा (Balanced and Timely Nutrient Supply)

प्रश्न: कापूस पिकासाठी खत व्यवस्थापनाचे नियोजन कसे असावे? कोणत्या खतांचा आणि केव्हा वापर करावा?

विशाल सर: कापूस पिकाला नत्र (Nitrogen – N), स्फुरद (Phosphorus – P), आणि पालाश (Potassium – K) या मुख्य अन्नद्रव्यांसोबतच मॅग्नेशियम (Magnesium – Mg), सल्फर (Sulphur – S), बोरॉन (Boron – B) यांसारख्या दुय्यम आणि सूक्ष्म अन्नद्रव्यांचीही (secondary and micronutrients) गरज असते.

• माती परीक्षण (Soil Testing): खत व्यवस्थापनाची सुरुवात माती परीक्षणाने करावी. यामुळे जमिनीत कोणत्या अन्नद्रव्यांची कमतरता आहे, हे समजते आणि त्यानुसार खतांची मात्रा ठरवता येते.
• सेंद्रिय खतांचा वापर (Use of Organic Manures): लागवडीपूर्वी चांगले कुजलेले शेणखत (FYM) किंवा कंपोस्ट खत (compost) प्रति एकरी ८-१० टन टाकावे.

रासायनिक खतांची मात्रा आणि वेळ (Chemical Fertilizer Dose and Timing):

• पेरणीच्या वेळी (At Sowing): स्फुरद आणि पालाशची संपूर्ण मात्रा, तसेच नत्राचा एक तृतीयांश हप्ता पेरणीच्या वेळी द्यावा. (उदा. डीएपी, सिंगल सुपर फॉस्फेट, म्युरेट ऑफ पोटॅश).
• पहिला वरखताचा हप्ता (First Top Dressing): पेरणीनंतर ३०-३५ दिवसांनी नत्राचा दुसरा एक तृतीयांश हप्ता द्यावा (उदा. युरिया).
• दुसरा वरखताचा हप्ता (Second Top Dressing): पेरणीनंतर ६०-६५ दिवसांनी (पाते लागण्याच्या सुमारास) नत्राचा उर्वरित एक तृतीयांश हप्ता द्यावा.

मॅग्नेशियम सल्फेट (Magnesium Sulphate):

कापसाला मॅग्नेशियमची गरज अधिक असते. पाने लालसर होण्याची समस्या मॅग्नेशियमच्या कमतरतेमुळे येते. यासाठी, खतांच्या दोन्ही डोससोबत प्रति एकरी १० ते १५ किलो मॅग्नेशियम सल्फेटचा वापर करणे अत्यंत गरजेचे आहे.

जिवाणू खते (Bacterial/Bio-fertilizers):

ॲझोटोबॅक्टर (Azotobacter), पीएसबी (Phosphate Solubilizing Bacteria – PSB), केएमबी (Potash Mobilizing Bacteria – KMB) यांसारख्या जिवाणू खतांचा वापर बीजप्रक्रियेद्वारे (seed treatment) किंवा शेणखतात मिसळून केल्यास रासायनिक खतांची कार्यक्षमता वाढते, खर्च कमी होतो आणि जमिनीची सुपीकता (soil health and fertility) सुधारते. पाटील बायोटेक कंपनीचे ‘एनपीके कन्सोर्टियम’ (NPK Consortia) हे याचे चांगले उदाहरण आहे. रासायनिक खतांपैकी ३०-४0% खत जमिनीत न विरघळता (immobile form) पडून राहते, त्याचे विघटन (decomposition) करून पिकाला उपलब्ध करून देण्याचे काम हे जिवाणू करतात.

६. कीड व्यवस्थापन (Pest Management): एकात्मिक दृष्टिकोन (Integrated Approach)

प्रश्न: कापसावरील किडी, विशेषतः बोंडअळी, शेतकऱ्यांसाठी मोठी डोकेदुखी ठरते. अमावस्या-पौर्णिमेला फवारणी करण्याच्या पारंपारिक पद्धतीबद्दल आणि आधुनिक कीड व्यवस्थापनाबद्दल काय सांगाल?

विशाल सर:

अमावस्या-पौर्णिमा आणि फवारणी (New Moon/Full Moon Spraying):

वैज्ञानिक दृष्ट्या (scientifically) अमावस्या किंवा पौर्णिमेलाच किडी अंडी घालतात, याला ठोस पुरावा नसला तरी, पारंपारिक शेतकरी अनुभवानुसार (traditional farmer wisdom) अमावस्येच्या काळोख्या रात्री (dark nights of new moon) अनेक किडींचे पतंग (moths), विशेषतः बोंडअळीचे पतंग, जास्त सक्रिय होतात आणि त्यांची प्रजनन क्षमता (reproductive activity) वाढते. त्यामुळे या काळात प्रतिबंधात्मक फवारणी (preventive spray) केल्यास फायदा होऊ शकतो, असे मानले जाते. सायन्स असेही म्हणते की, अंधारात पतंग जास्त सक्रिय होतात, पण केवळ याच काळात ते अंडी घालतात असे नाही.

एकात्मिक कीड व्यवस्थापन (Integrated Pest Management – IPM):

• निरीक्षण (Monitoring): पिकाचे नियमित सर्वेक्षण करून किडींची आर्थिक नुकसानीची पातळी (Economic Threshold Level – ETL) ओळखणे.
• जैविक नियंत्रण (Biological Control): मित्र किडींचे (beneficial insects) संवर्धन करणे, ट्रायकोकार्ड्स (Trichocards) वापरणे.
• यांत्रिक नियंत्रण (Mechanical Control): कामगंध सापळे (pheromone traps) लावून नर पतंगांना आकर्षित करून मारणे.
• सापळा पिके (Trap Crops): मुख्य पिकाभोवती झेंडू, एरंडी यांसारखी सापळा पिके लावणे.
• रासायनिक नियंत्रण (Chemical Control): गरज भासल्यास, शिफारशीत कीटकनाशकांचा (recommended insecticides) योग्य प्रमाणात आणि आलटून पालटून वापर करणे.

७. शेंडे खुडणे (Topping/Nipping in Cotton): योग्य वेळ आणि पद्धत (Correct Time and Method)

प्रश्न: कापसाचे शेंडे खुडण्याची (vegetative growth control) पद्धत कितपत फायदेशीर आहे आणि ती कोणत्या वाणांमध्ये करावी?

विशाल सर:

फायदा (Benefits):

कापसाचे शेंडे खुडल्यामुळे झाडाची अनावश्यक शाकीय वाढ (excessive vegetative growth) थांबते. त्यामुळे झाडाची ऊर्जा आणि अन्नद्रव्ये पाते, फुले आणि बोंडांच्या वाढीसाठी (reproductive growth, boll development, and retention) अधिक प्रमाणात उपलब्ध होतात. यामुळे पातेगळ कमी होऊन बोंडांची संख्या आणि वजन वाढण्यास मदत होते.

कोणासाठी योग्य (Suitable For):

• ज्या बागायती क्षेत्रातील (irrigated cotton fields) कापसाच्या झाडांची उंची ४.५ फुटांपेक्षा जास्त झाली आहे.
• जे वाण सरळ आणि उंच वाढतात (tall and erect growing varieties), अशा वाणांमध्ये शेंडे खुडणे फायदेशीर ठरते.

कोणासाठी अयोग्य (Not Suitable For):

• ज्या वाणांना नैसर्गिकरित्या खालून चांगला फुटवा येतो (varieties with good basal branching) किंवा ज्यांची वाढ मर्यादित असते.
• जिरायती शेतीमधील (rainfed cotton) कापसाचे शेंडे शक्यतो खुडू नयेत, कारण तिथे पाण्याची कमतरता असल्याने झाडाची वाढ नैसर्गिकरित्या नियंत्रित राहते.

वेळ (Timing):

साधारणपणे पेरणीनंतर ६० ते ७५ दिवसांनी, जेव्हा झाडाला पुरेशा फांद्या आणि पाते लागलेले असतील, तेव्हा शेंडे खुडावेत.

शेतकरी मित्रांनो, तुमच्या वाणाची वाढ आणि प्रकार बघून शेंडे खुडण्याचा निर्णय घ्यावा.

८. तण नियंत्रण (Weed Management): एकात्मिक आणि प्रभावी उपाय (Integrated and Effective Solutions)

प्रश्न: कपाशीतील तण नियंत्रणासाठी (weed control in cotton) कोणते उपाय आहेत? तणनाशकांचा वापर कितपत योग्य आहे?

विशाल सर: तण हे मुख्य पिकाशी अन्नद्रव्ये, पाणी, सूर्यप्रकाश आणि जागेसाठी स्पर्धा करतात, त्यामुळे उत्पादनात ३०-४०% पर्यंत घट येऊ शकते.

एकात्मिक तण नियंत्रण (Integrated Weed Management – IWM):

• मशागत (Cultivation Practices): पेरणीपूर्वी खोल नांगरट (deep ploughing) करणे.
• आंतरमशागत (Inter-cultivation): कोळपणी (hoeing), खुरपणी/निंदणी (hand weeding) वेळेवर करणे.
• आच्छादन (Mulching): सेंद्रिय किंवा प्लास्टिक मल्चिंगचा वापर.

रासायनिक तण नियंत्रण (Chemical Weed Control):

• पेरणीपूर्वी (Pre-sowing Incorporation – PSI): फ्लूक्लोरालिन (Fluchloralin) सारखी तणनाशके पेरणीपूर्वी जमिनीत मिसळावी लागतात.
• पेरणीनंतर परंतु तण उगवण्यापूर्वी (Pre-emergence Herbicide): पेंडामिथिलिन (Pendimethalin) ३०% ईसी (उदा. टाटा मेट्री, स्टॉम्प एक्स्ट्रा, दोस्त सुपर) घटक असलेले तणनाशक, कापूस लागवडीनंतर जास्तीत जास्त ४८ तासांच्या आत, प्रति एकरी साधारणपणे ७०० मिली ते १ लिटर (उत्पादनाच्या शिफारशीनुसार) २०० लिटर पाण्यात मिसळून जमिनीवर सारख्या प्रमाणात फवारावे. यावेळी जमिनीत पुरेसा ओलावा (sufficient soil moisture) असणे आवश्यक आहे.
• पेरणीनंतर आणि तण उगवल्यानंतर (Post-emergence Herbicide): जेव्हा तणे २-४ पानांवर असतील, तेव्हा क्विझालोफॉप इथाईल ५% ईसी (Quizalofop Ethyl 5% EC – उदा. टरगा सुपर) किंवा पायरीथायोबॅक सोडिअम १०% ईसी (Pyrithiobac Sodium 10% EC – उदा. गोदरेजचे डोझोमॅक्स, धानुकाचे हिटमॅक्स) यांसारख्या निवडक तणनाशकांचा (selective herbicides) वापर करता येतो.

ग्लायफोसेटचा (Glyphosate) वापर टाळा (Strictly Avoid Glyphosate):

शेतकरी मित्रांनो, ग्लायफोसेट (उदा. राऊंडअप – Roundup) हे सर्वसमावेशक (non-selective) तणनाशक आहे. याचा वापर कापूस पिकामध्ये करणे अत्यंत हानिकारक (extremely harmful) आहे. जरी तुम्ही दोन सऱ्यांच्या मध्ये फवारणी केली तरी, त्याचे अंश गवताच्या मुळांमार्फत जमिनीत पसरून कापसाच्या मुळांना इजा पोहोचवतात. यामुळे कापसाची वाढ खुंटते, पाने पिवळी पडतात, पातेगळ होते आणि उत्पादनावर गंभीर परिणाम होतो. याचा साईड इफेक्ट तुम्हाला लगेच दिसणार नाही, पण १५-२० दिवसांनी नक्की जाणवेल.

खर्चिक तणनाशकांना पर्याय (Alternative to Costly Herbicides):

पोस्ट-इमर्जन्स तणनाशकांचा एकरी खर्च (per-acre cost of post-emergence herbicides) साडेतीन ते चार हजार रुपयांपर्यंत जातो. याऐवजी निंदणी किंवा कोळपणी/वखरणी केल्यास खर्च कमी होऊ शकतो आणि जमिनीची सुपीकताही टिकून राहते.

९. निष्कर्ष आणि पुढील संवाद (Conclusion and Future Interaction)

शेतकरी मित्रांनो, कापूस पिकाचे यशस्वी उत्पादन घेण्यासाठी योग्य वाणाची निवड, संतुलित खत व्यवस्थापन, एकात्मिक कीड व तण नियंत्रण, आणि वेळेवर मशागत या सर्व बाबी महत्त्वाच्या आहेत. विशाल सरांनी दिलेल्या सखोल माहितीचा तुम्हाला नक्कीच फायदा होईल.

आम्ही वेळोवेळी कापूस पिकावर प्रत्यक्ष प्लॉटवर जाऊन (on-field visits) तुम्हाला अधिक माहिती देणार आहोत. तुमच्या भागात कापूस लागवडीमध्ये काही नावीन्यपूर्ण प्रयोग (innovative farming techniques) केले असल्यास, किंवा तुम्हाला काही विशिष्ट अडचणी येत असल्यास, आम्हाला कमेंट्समध्ये नक्की कळवा. आपण त्यावर चर्चा करू आणि उपाय शोधण्याचा प्रयत्न करू.

धन्यवाद!

विशाल सर, आपण दिलेल्या अमूल्य माहितीबद्दल आपलेही मनःपूर्वक धन्यवाद.