Bogus Seeds: धाराशिव जिल्ह्यातील शेतकऱ्यांवर बियाणे महामंडळाच्या सोयाबीन बियाण्यांमुळे दुबार पेरणीची आपत्ती; ऐन पेरणीच्या तोंडावर फसवणूक, मान्सूनच्या अनियमिततेत बियाणे खरेदी करताना कोणती खबरदारी घ्यावी, तज्ञांचा सविस्तर सल्ला.
- धाराशिव जिल्ह्यात बियाणे महामंडळाचे सोयाबीन बियाणे ठरले “बोगस”; शेतकरी हवालदिल.
- “शेत काळंभोर, उगवण शून्य”: शेतकऱ्यांचा आक्रोश, पेरणीचा खर्च वाया, नुकसानीची मागणी.
- प्रशासनाकडून केवळ बियाण्याचे पैसे परत देण्याची तयारी; आंदोलनाचा शेतकऱ्यांचा इशारा.
- मान्सूनची स्थिती आणि खरीप पेरणीची लगबग: फसवणूक टाळण्यासाठी काय कराल?
- दर्जेदार बियाणे कसे ओळखावे? वसंतराव नाईक मराठवाडा कृषी विद्यापीठाच्या तज्ञांचे मार्गदर्शन.
- बियाणे खरेदीचा “पंचनामा”: पावती, लेबल, वाणाची निवड आणि इतर महत्त्वाच्या बाबी.
- “ट्रुथफुल” विरुद्ध “सर्टिफाईड” बियाणे: काय निवडाल आणि का?
- पेरणी करताना घ्यावयाची काळजी आणि बियाणे बोगस निघाल्यास तक्रार प्रक्रिया व अधिकार.
धाराशिव जिल्ह्यात बियाणे महामंडळाचे सोयाबीन बियाणे ठरले “बोगस”; शेतकरी हवालदिल.
“आशा लावून पेरलं, पण पदरी निराशाच आली!” धाराशिव जिल्ह्यातील वानेवाडी येथील शेतकऱ्यांसमोर सध्या अशाच काहीशा हवालदिल परिस्थितीने मोठे संकट उभे ठाकले आहे. सुमारे अकरा दिवसांपूर्वी मोठ्या अपेक्षेने आणि खर्च करून पेरलेले सोयाबीनचे बियाणे (Soybean Seeds) उगवलेच नसल्याची धक्कादायक आणि संतापजनक बाब समोर आली आहे. विशेष म्हणजे, हे बियाणे शेतकऱ्यांनी शासकीय यंत्रणेचा भाग असलेल्या बियाणे महामंडळाकडून (Seed Corporation) खरेदी केले होते. ऐन खरीप हंगामाच्या (Kharif Season) तोंडावर आणि मान्सूनच्या (Monsoon) लहरीपणात असा प्रचंड मोठा फटका बसल्याने शेतकरी आर्थिक अडचणीत सापडले असून त्यांच्यात तीव्र संतापाची लाट उसळली आहे. या घटनेने बियाणे पुरवठा करणाऱ्या शासकीय आणि खाजगी कंपन्यांच्या विश्वासार्हतेवर पुन्हा एकदा प्रश्नचिन्ह निर्माण झाले आहे.
“शेत काळंभोर, उगवण शून्य”: शेतकऱ्यांचा आक्रोश, पेरणीचा खर्च वाया, नुकसानीची मागणी.
“अकरा तारखेला (११/०६/२०२३) पेरणी केली, आज दहा दिवस उलटून गेले तरी एकही कोंब वर आला नाही. सगळं शेत काळंभोर पडलंय. बियाण्याची उगवणशक्ती (Germination Power) शून्य टक्के निघाली,” अशी संतप्त आणि हताश प्रतिक्रिया वानेवाडीतील एका पीडित शेतकऱ्याने दिली. शेतकऱ्यांनी पेरणीसाठी केलेला खर्च, ज्यामध्ये नांगरणी, वखरणी, महागडे बियाणे, खते, मजुरी यांचा समावेश आहे, तो पूर्णपणे वाया गेला आहे. “सोयाबीनला आधीच भाव नाही, त्यात आता बियाणंच उगवत नसेल तर आम्ही जगायचं कसं?” असा सवाल करत शेतकऱ्यांनी प्रशासनाकडे धाव घेतली आहे.
प्रशासनाकडून केवळ बियाण्याचे पैसे परत देण्याची तयारी; आंदोलनाचा शेतकऱ्यांचा इशारा.
शेतकऱ्यांच्या तक्रारीनंतर महामंडळाच्या अधिकाऱ्यांनी संबंधित शेतांची पाहणी केल्याचे समजते. मात्र, त्यांनी केवळ बियाण्याचे पैसे परत देण्याची तयारी दर्शवल्याने शेतकऱ्यांचा संताप अधिकच वाढला आहे. “फक्त बियाण्याचे पैसे देऊन काय होणार? पेरणीसाठी आलेला हजारो रुपयांचा खर्च, आमची मेहनत, वाया गेलेला वेळ याची भरपाई कोण करणार? आम्हाला संपूर्ण नुकसान भरपाई (Full Compensation) तात्काळ मिळावी, अन्यथा आम्ही तीव्र आंदोलन करू, उपोषणाला बसू,” असा सज्जड इशारा शेतकऱ्यांनी दिला आहे. एकीकडे निसर्गाच्या लहरीपणाचा सामना करणारा शेतकरी, दुसरीकडे बाजारभावाची अनिश्चितता आणि आता शासकीय यंत्रणेकडूनच निकृष्ट बियाण्यांचा पुरवठा, अशा तिहेरी संकटात तो सापडला आहे.
मान्सूनची स्थिती आणि खरीप पेरणीची लगबग: फसवणूक टाळण्यासाठी काय कराल?
सध्या राज्यात मान्सून दाखल झाला असला तरी, अनेक भागांत अद्यापही पेरणीयोग्य समाधानकारक पाऊस झालेला नाही. काही ठिकाणी पावसाने जोरदार हजेरी लावली आहे, तर काही ठिकाणी तो लांबणीवर पडला आहे. अशा स्थितीत, चांगला पाऊस होताच शेतकरी पेरणीच्या कामांना वेग देतील आणि त्यासाठी बियाणे खरेदीची लगबग सुरू होईल. मात्र, धाराशिवमधील दुर्दैवी घटनेवरून धडा घेत, बियाणे खरेदी करताना शेतकऱ्यांनी अत्यंत सावधगिरी बाळगणे आणि काही महत्त्वाच्या बाबी तपासणे अत्यावश्यक आहे, जेणेकरून संभाव्य फसवणूक आणि आर्थिक नुकसान टाळता येईल.
दर्जेदार बियाणे कसे ओळखावे? वसंतराव नाईक मराठवाडा कृषी विद्यापीठाच्या तज्ञांचे मार्गदर्शन.
चांगल्या आणि भरघोस उत्पादनासाठी दर्जेदार बियाण्याची निवड हा कणा असतो. वसंतराव नाईक मराठवाडा कृषी विद्यापीठातील (Vasantrao Naik Marathwada Agricultural University) बियाणे तंत्रज्ञान विभागाचे शास्त्रज्ञ डॉ. एल.एन. जावळे यांनी याबाबत महत्त्वाचे मार्गदर्शन केले आहे. त्यांच्या मते, “ज्या बियाण्याची उगवण क्षमता (Germination Percentage) चांगली असते (साधारणतः ७०% पेक्षा जास्त), ज्या बियाण्यामध्ये ओलाव्याचे प्रमाण (Moisture Content) ८ ते १० टक्क्यांच्या मर्यादेत असते आणि ज्या बियाण्यात आनुवंशिक शुद्धता (Genetic Purity) ही जवळपास १००% असते, तसेच भौतिक शुद्धताही (Physical Purity) उच्च असते, अशा बियाण्यास आपण दर्जेदार बियाणे म्हणू शकतो.”
बियाणे खरेदीचा “पंचनामा”: पावती, लेबल, वाणाची निवड आणि इतर महत्त्वाच्या बाबी.
ऑरगॅनिक कट्टाच्या पल्लवी चिंचवडे आणि इतर कृषी तज्ञांनी शेतकऱ्यांना बियाणे खरेदी करताना काही विशिष्ट बाबी कटाक्षाने पाळण्याचा सल्ला दिला आहे. सर्वप्रथम, बियाण्यांची खरेदी नेहमी परवानाधारक, विश्वासातील आणि अधिकृत कृषी सेवा केंद्र (Authorized Dealer), कृषी विद्यापीठांची विक्री केंद्रे किंवा नामांकित शासकीय/खाजगी कंपन्यांच्या अधिकृत वितरकांकडूनच करावी. रस्त्यावरील किंवा अनोळखी फेरीवाल्यांकडून बियाणे खरेदी करणे पूर्णपणे टाळावे, कारण तिथे फसवणुकीची शक्यता अधिक असते.
बियाणे खरेदी केल्यावर विक्रेत्याकडून संगणकीकृत किंवा छापील पक्की पावती (Proper Bill/Receipt) घेणे हा शेतकऱ्याचा अधिकार आहे आणि ते फसवणूक झाल्यास कायदेशीर पुरावा म्हणून अत्यंत महत्त्वाचे आहे. या पावतीवर शेतकऱ्याचे पूर्ण नाव, पत्ता, खरेदीची तारीख, बिलाचा छापील अनुक्रमांक (Serial Number), खरेदी केलेल्या बियाण्याचे संपूर्ण नाव (उदा. सोयाबीन फुले संगम), पिकाचा प्रकार, वाण/जात (Variety Name/Number), अत्यंत महत्त्वाचा असलेला लॉट नंबर (Lot Number), बियाण्याची किंमत प्रति किलो/पॅकेट, एकूण किंमत आणि पेरणी क्षेत्राचा गट क्रमांक (असल्यास) स्पष्टपणे नमूद केलेला असावा. सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे, पावतीवर खरेदीदार म्हणून तुमची सही आणि विक्रेता म्हणून त्याची सही व शिक्का (Stamp) असणे बंधनकारक आहे.
प्रत्येक प्रमाणित किंवा सत्यतादर्शक बियाण्याच्या पिशवीवर एक विशिष्ट रंगाचे लेबल/टॅग (Seed Label/Tag) लावलेले असते. हे लेबल म्हणजे बियाण्याची कुंडलीच असते, ते काळजीपूर्वक तपासणे गरजेचे आहे. खाजगी कंपन्यांच्या बियाण्यांवर बहुतांश हिरव्या रंगाचे ‘सत्यता दर्शक’ (Truthful Label) लेबल असते, जिथे उत्पादक स्वतः बियाण्याच्या गुणवत्तेची हमी देतो. तर, शासकीय किंवा अधिकृत बीज प्रमाणीकरण यंत्रणेने (Seed Certification Agency) प्रमाणित केलेल्या बियाण्यांवर निळ्या रंगाचे ‘प्रमाणित बियाणे’ (Certified Seed) लेबल असते, हे बियाणे अधिक विश्वासार्ह मानले जाते. या लेबलवर बियाण्याचे नाव, वाण/जात, लॉट नंबर, बीज परीक्षणाची तारीख (Date of Seed Testing) आणि त्याची वैधता (Validity Period / Expiry Date), भौतिक शुद्धतेचे प्रमाण (%), आनुवंशिक शुद्धतेचे प्रमाण (%), उगवण क्षमतेचे किमान प्रमाण (Minimum Germination Percentage), ओलाव्याचे प्रमाण (%), बियाणे प्रक्रिया केली असल्यास वापरलेल्या रसायनाचे नाव, उत्पादक कंपनीचे/विक्रेत्याचे संपूर्ण नाव, पत्ता आणि ग्राहक सेवा क्रमांक नमूद केलेला असावा. बियाण्याच्या पिशवीचे निव्वळ वजनही (Net Weight) तपासून घ्यावे.
आपल्या भागातील हवामान (Climate), जमिनीचा प्रकार (Soil Type – हलकी, मध्यम, भारी, पाणी धरणारी की पाण्याचा निचरा होणारी), पाण्याची उपलब्धता (बागायती/जिरायती) आणि मागील हंगामातील अनुभव लक्षात घेऊन कृषी विद्यापीठाने किंवा कृषी विभागाने शिफारस केलेल्या, तसेच चांगला उतारा देणाऱ्या वाणांचीच (Recommended Variety) निवड करणे महत्त्वाचे आहे. एकाच वाणावर अवलंबून न राहता, आपल्या क्षेत्रानुसार दोन-तीन वेगवेगळ्या चांगल्या वाणांची निवड करणे अधिक फायद्याचे ठरू शकते. यामुळे रोगांचा किंवा किडींचा प्रादुर्भाव झाल्यास संपूर्ण नुकसान टाळता येते. एकरी किती बियाणे लागेल (Seed Rate per Acre) याचा शास्त्रोक्त अंदाज घेऊनच आवश्यक तेवढ्या बियाण्याची खरेदी करावी. बियाण्याची पिशवी व्यवस्थित पॅक केलेली असावी. प्रमाणित बियाण्याची पिशवी आतून तीनही बाजूंनी शिवलेली असते आणि वरच्या भागाला मशीनने लावलेले सील व टॅग असतो, हे तपासा. फाटलेली, उसवलेली किंवा पुन्हा पॅक केल्यासारखी वाटणारी पिशवी खरेदी करणे टाळा. तसेच, बियाण्याच्या पिशवीवर नमूद केलेल्या छापील किंमतीपेक्षा (MRP) जास्त पैसे देऊ नयेत.
“ट्रुथफुल” विरुद्ध “सर्टिफाईड” बियाणे: काय निवडाल आणि का?
शेतकऱ्यांसमोर अनेकदा प्रमाणित (Certified) आणि सत्यता दर्शक (Truthful) बियाण्यांचा पर्याय असतो. प्रमाणित बियाणे, ज्यावर निळा टॅग असतो, ते शासनाने नेमलेल्या अधिकृत बीज प्रमाणीकरण यंत्रणेच्या देखरेखेखाली, विशिष्ट मानकांनुसार तयार केलेले असते. त्यामुळे त्याची गुणवत्ता, शुद्धता आणि उगवण क्षमता अधिक खात्रीशीर असते. याउलट, सत्यता दर्शक बियाणे, ज्यावर हिरवा टॅग असतो, ते उत्पादक कंपनी स्वतःच्या जबाबदारीवर, काही किमान मानके पाळून तयार करते आणि त्यावर स्वतःच्या गुणवत्तेची हमी देते. तज्ञांच्या मते, शक्यतो प्रमाणित बियाणे खरेदी करण्यास प्राधान्य द्यावे, कारण त्यात फसवणुकीची शक्यता तुलनेने कमी असते आणि ते कायदेशीरदृष्ट्या अधिक सुरक्षित मानले जाते.
पेरणी करताना घ्यावयाची काळजी आणि बियाणे बोगस निघाल्यास तक्रार प्रक्रिया व अधिकार.
बियाणे खरेदी केल्यानंतर पेरणी करतानाही काही काळजी घेणे आवश्यक आहे. बियाण्याची पिशवी फोडताना त्याला लावलेले लेबल/टॅग फाटणार नाही याची काळजी घ्यावी. शक्य असल्यास, पिशवी खालच्या बाजूने कापून बियाणे काढावे. संपूर्ण बियाणे पेरणीसाठी वापरण्यापूर्वी, पिशवीतील थोडा नमुना (Sample – साधारणपणे २५० ते ५०० ग्रॅम) आणि मूळ लेबल/टॅग व पावती सुरक्षित जपून ठेवावी. पेरणीनंतर पीक कसे येते, यावर बारकाईने लक्ष ठेवावे. दोन वेगवेगळ्या कंपन्यांचे किंवा वेगवेगळ्या लॉट नंबरचे बियाणे एकत्र मिसळून पेरू नये.
दुर्दैवाने, जर बियाणे उगवले नाही, उगवण अत्यंत कमी झाली, त्यात भेसळ आढळली, किंवा इतर कोणतीही फसवणूक झाल्याचे लक्षात आल्यास, शेतकऱ्यांनी खचून न जाता तातडीने पावले उचलणे गरजेचे आहे. सर्वप्रथम, ज्या विक्रेत्याकडून बियाणे खरेदी केले आहे, त्याला संपर्क साधावा आणि परिस्थिती लेखी स्वरूपात कळवावी. त्यानंतर, आपल्या भागातील संबंधित तालुका कृषी अधिकारी (Taluka Agriculture Officer), जिल्हा अधीक्षक कृषी अधिकारी (District Superintendent Agriculture Officer) किंवा कृषी विकास अधिकाऱ्याकडे खरेदीची मूळ पावती, बियाण्याचे लेबल/टॅग, शिल्लक बियाण्याचा नमुना आणि फसवणुकीचे छायाचित्रे/व्हिडिओ (असल्यास) यासह सविस्तर लेखी तक्रार दाखल करावी. तक्रारीनंतर कृषी विभागाचे अधिकारी आणि संबंधित बियाणे कंपनीचे प्रतिनिधी (असल्यास) शेताची पाहणी करून पंचनामा करतील. कृषी विभागाकडून समाधानकारक प्रतिसाद न मिळाल्यास किंवा नुकसान भरपाई न मिळाल्यास, शेतकरी ग्राहक तक्रार निवारण मंचाकडे (Consumer Grievance Redressal Forum) दाद मागू शकतात. बियाणे कायदा १९६६ आणि बियाणे (नियंत्रण) आदेश १९८३ अंतर्गत शेतकऱ्यांना निकृष्ट बियाणे पुरवणाऱ्या कंपन्यांविरुद्ध कारवाई करण्याचे अधिकार शासनाला आहेत. तसेच, खरेदी केलेल्या बियाण्याचे वजन पिशवीवर नमूद केल्यापेक्षा कमी भरल्यास किंवा छापील किंमतीपेक्षा जास्त पैसे घेतल्यास, जिल्हा वजनमापे निरीक्षक किंवा वैधमापन शास्त्र विभागाकडेही तक्रार करता येते.
शेतकऱ्यांनी बियाणे खरेदी करताना अधिक सजग, चौकस राहणे आणि कोणत्याही प्रकारची फसवणूक झाल्यास न घाबरता तात्काळ रीतसर तक्रार करणे अत्यंत गरजेचे आहे. यामुळे केवळ स्वतःचे आर्थिक नुकसान टाळता येते असे नाही, तर अशा प्रकारे फसवणूक करणाऱ्या कंपन्यांना आणि विक्रेत्यांनाही चाप बसतो आणि भविष्यात अशा घटनांची पुनरावृत्ती टाळण्यास मदत होते.
