bhanudas Pawar success story बीड जिल्ह्यातील वडवणी तालुक्यातील परभणी तांडा – एका परिवर्तनाची सुरुवात
भानुदास पवार हे बीड जिल्ह्यातील वडवणी तालुक्यातील परभणी तांडा या लहानशा गावाचे रहिवासी. बीड म्हटलं की डोळ्यांसमोर येतो तो ऊस तोडणी मजुरांचा संघर्ष. पिढ्यानपिढ्या चालत आलेल्या ऊस तोडणी कामावर उदरनिर्वाह भागवणाऱ्या कुटुंबांपैकी एक होते पवार कुटुंब. मात्र भानुदास पवार यांनी या पारंपरिक साखळीला छेद देत स्वतःच्या डोक्याचा वापर करून शेळीपालनाचा निर्णय घेतला – तोही अशा पारंपरिक आणि पर्यावरणपूरक पद्धतीने की, ज्यात खर्च कमी आणि उत्पन्न जास्त.
ऊसाच्या घामातून शेळ्यांच्या सावलीपर्यंतचा प्रवास
भानुदास पवार यांना अनुभवातून जाणवले की उन्हाळ्यातील प्रचंड तापमानामुळे पत्र्याच्या शेडखाली अनेक शेळ्या मृत्युमुखी पडत होत्या. ही समस्या लक्षात घेत त्यांनी पारंपरिक, गावरान पद्धतीने शेळ्यांसाठी गोठा (शेड) तयार करण्याची संकल्पना राबवली. सरमाड (बाजरीचा कडबा) वापरून तयार केलेल्या या गोठ्यात 40 ते 42 अंश सेल्सिअस तापमानातही शेळ्यांना गारवा मिळतो. 22 बाय 60 फूट आकाराचा हा गोठा अवघ्या 60,000 रुपये खर्चात उभा राहिला आणि आज तो पाहण्यासाठी जिल्हाभरातून शेतकरी येत आहेत.
नैसर्गिक आरोग्य व्यवस्थापन आणि शिस्तबद्ध दिनचर्या
पवार कुटुंबाकडे सध्या सुमारे 80 लहान-मोठ्या शेळ्या आहेत, त्यापैकी सुमारे 15 पिल्लं दीड महिन्याची आहेत. सकाळी लवकर उठून गोठा स्वच्छ केला जातो. खुराकामध्ये मक्याचं दाणं, गहू, सरकी पेंड, खापरी पेंड यांचं मिश्रण देऊन शेळ्यांना सकाळी खाऊ घातलं जातं. नंतर ज्वारीचा कडबा आणि पाणी दिलं जातं. दुपारी तीनच्या सुमारास शेळ्यांना डोंगरावर चरायला सोडलं जातं.
या चराईच्या पद्धतीमुळे शेळ्यांना 12 प्रकारच्या वनस्पतींचा पाला मिळतो. यातून त्यांना नैसर्गिक पोषण मिळतं आणि पचनशक्ती वाढते. विशेष म्हणजे लिंबाच्या पानांच्या सेवनामुळे शेळ्यांना आतड्यांतील जंत होत नाहीत. त्यामुळे जंतनाशक औषध देण्याची गरज फारशी भासत नाही. अशा प्रकारे शुद्ध, नैसर्गिक आणि कमी खर्चिक पद्धतीने शेळ्यांचं आरोग्य उत्तम ठेवण्याचा आदर्श त्यांनी घालून दिला आहे.
निसर्गसापेक्ष प्रजनन प्रणाली
शेळ्यांच्या प्रजनन प्रक्रियेबाबतही पवार पाटील निसर्गावर विश्वास ठेवतात. कोणताही फारसा मानवी हस्तक्षेप न करता, बोकड आणि शेळ्या एकत्र राहतात. परिणामी, नैसर्गिक पद्धतीने मेटिंग होते आणि ब्रीडिंगसाठी कोणताही स्वतंत्र खर्च लागत नाही. पिल्लं 5 महिन्यांत विक्रीयोग्य होतात आणि त्यामध्ये एका वर्षात सुमारे 50 बोकडं विक्रीला जातात. चार ते साडेचार महिन्यांतील बोकड 8,000 रुपये दराने विकले जातात. एवढ्या सहजतेने, कोणत्याही मार्केटिंगशिवाय विक्री होणे म्हणजे यशस्वी व्यवस्थापनाचं उदाहरण.
खत व्यवस्थापन आणि शेतीसाठी परिपूर्ण पर्याय
शेळ्यांपासून तयार होणाऱ्या लेंड्यांचं खत हे अत्यंत पोषक असून, पवार कुटुंब हे थेट आपल्या शेतात वापरतात. त्यामुळे त्यांना रासायनिक खतांवर अवलंबून राहावं लागत नाही. गावातून खत विकत घेण्याची गरज राहत नाही. परिणामी, उत्पादन खर्च कमी होतो आणि नफा अधिक राहतो.
कमीत कमी खर्चात चांगल्या प्रतीचं पोषण
भानुदास पवार यांनी सांगितलं की हिरवा चारा त्यांच्याकडे उपलब्ध नसतानाही त्यांनी सोयाबीन, तुरीचं भुस्कट आणि ज्वारीचा कडबा वापरून अत्यंत किफायतशीर पद्धतीने खुराक तयार केला आहे. या भुस्कटात थोडंसं मीठ मिसळून शेळ्यांना चविष्ट आणि पोषक आहार दिला जातो. रोज सुमारे 7-8 टोपल्या खुराक आणि 15-20 पेंढ्या ज्वारीच्या वापरल्या जातात. गव्हाणीही 4,000-4,500 रुपये प्रति गव्हाण दराने बनवून ठेवल्या आहेत.
उत्पन्न आणि व्यवसाय विस्ताराचे नियोजन
सध्या भानुदास पवार यांचे वार्षिक निव्वळ उत्पन्न 2 ते 2.5 लाख रुपये आहे. सध्या शेळ्यांची संख्या कमी आहे, पण ते नवीन शेड तयार करून व्यवसाय दुपटीने वाढवण्याचं नियोजन करत आहेत. यामुळे पुढील काळात उत्पन्न लक्षणीयरीत्या वाढण्याची शक्यता आहे.
विक्रीचं यशस्वी मॉडेल
ते कोणतीही जाहिरात करत नाहीत. स्थानिक ग्राहकच त्यांच्या गोठ्यात येऊन बोकड घेऊन जातात. विशेष म्हणजे कटिंगवाले किंवा व्यापारी थेट घरी येऊन खरेदी करतात. त्यामुळे भानुदास पवार यांना बाजारपेठा शोधावी लागत नाही. ही गोष्ट त्यांचा व्यवसाय किती विश्वासार्ह आणि दर्जेदार आहे, याचं जिवंत उदाहरण आहे.
शेवटचा संदेश – शेतकरीच शेतकऱ्याचा आधार
भानुदास पवार यांचा संदेश स्पष्ट आहे – शेळीपालन म्हणजे फक्त व्यवसाय नव्हे, तर जीवनशैली आहे. गावरान, निसर्गाशी सुसंगत पद्धतीने शेळ्यांचं संगोपन करायचं आणि त्यातून सातत्याने उत्पन्न मिळवायचं. कोणत्याही महागड्या तंत्रज्ञानाशिवाय, मोठ्या खर्चाशिवाय, फक्त शिस्तबद्ध आणि समर्पित कामातून त्यांनी हे सिद्ध केलं आहे.
Soybean fertilizer management सोयाबीन पिकासाठी खत व्यवस्थापनाचे सखोल मार्गदर्शन
भानुदास पवार यांची ही यशोगाथा म्हणजे प्रत्येक ग्रामीण तरुणासाठी आणि शेतकरी कुटुंबासाठी एक प्रेरणास्थान आहे. त्यांनी स्वतःच्या अनुभवातून सिद्ध केलं आहे की, संधी शहरात नसते – ती आपल्याच मातीमध्ये असते, फक्त पाहण्याची नजर आणि प्रयत्नांची तयारी हवी.