मुख्य मथळा: खरीप हंगामासाठी (Kharif Season) बियाणे निवडताना कोणती काळजी घ्यावी? बीज प्रक्रियेचे (Seed Treatment) महत्त्व आणि शास्त्रीय पद्धत; डॉ. पंजाबराव देशमुख कृषी विद्यापीठाच्या तज्ञांचे मोलाचे मार्गदर्शन. यासह डुप्लिकेट बियाणे कसे ओळखावे (duplicate seeds)
अकोला (Akola):
राज्यात मान्सूनचे (Monsoon) आगमन झाले असून, खरीप हंगामाला (Kharif Season) जोरदार सुरुवात झाली आहे. शेतकरी बांधवांची पेरणीपूर्व मशागतीची कामे अंतिम टप्प्यात असून, आता सर्वांची लगबग सुरू झाली आहे ती दर्जेदार बियाणे खरेदी करून पेरणी (Sowing) वेळेवर पूर्ण करण्याची. शेतीच्या एकूण उत्पादनामध्ये बियाण्यांचा दर्जा हा अत्यंत निर्णायक घटक असतो. योग्य बियाण्याची निवड आणि त्याला दिलेली शास्त्रोक्त बीज प्रक्रिया (Seed Treatment) ही यशस्वी शेतीची पहिली पायरी मानली जाते. यामुळे केवळ उत्पादनच वाढत नाही, तर उत्पादन खर्चातही बचत होते. याच महत्त्वपूर्ण विषयावर डॉ. पंजाबराव देशमुख कृषी विद्यापीठाच्या (Dr. Panjabrao Deshmukh Krishi Vidyapeeth – PDKV) बियाणे तंत्रज्ञान संशोधन विभागाच्या तज्ञ डॉ. आम्रपाली आखे यांनी शेतकऱ्यांसाठी सविस्तर आणि उपयुक्त मार्गदर्शन केले आहे.
बियाणे निवडताना कोणती काळजी घ्यावी? (Precautions During Seed Selection)
डॉ. आम्रपाली आखे यांच्या मते, बियाणे हा शेतीतील असा महत्त्वाचा घटक आहे, ज्याचा थेट परिणाम पिकाच्या उत्पादन क्षमतेवर होतो. त्यामुळे बियाणे खरेदी करताना शेतकऱ्यांनी अत्यंत सजग राहणे आवश्यक आहे.
- गुणवत्ता आणि शुद्धता: खरेदी करत असलेले बियाणे उच्च प्रतीचे, भौतिकदृष्ट्या (Physical Purity) आणि आनुवंशिकदृष्ट्या (Genetic Purity) शुद्ध असावे. तसेच, त्याची उगवण क्षमता (Germination Capacity) ही प्रमाणित मानकांनुसार (Certified Standards) असल्याची खात्री करावी.
- विश्वासार्ह स्रोत: बियाणे खरेदी करताना शक्यतो कृषी विद्यापीठे, शासनाच्या मान्यताप्राप्त संस्था किंवा अधिकृत बियाणे विक्रेत्यांकडूनच (Authorized Seed Dealers) खरेदी करण्याचा आग्रह धरावा. यामुळे फसवणूक टळते आणि दर्जेदार बियाणे मिळण्याची खात्री वाढते.
- सत्यप्रत बियाणे आणि घरगुती बियाणे तपासणी: अनेक कंपन्या ‘सत्यप्रत बियाणे’ (Truthfully Labeled Seed) या प्रकारात बियाणे विक्री करतात. तसेच, काही शेतकरी एकमेकांकडून बियाणे घेतात. अशा परिस्थितीत, पेरणीपूर्वी त्या बियाण्याची उगवण क्षमता तपासून घेणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे.
- पक्के बिल आणि लेबलची (Tag) खात्री: परवानाधारक विक्रेत्यांकडून बियाणे विकत घेताना त्यावर पक्के बिल (Invoice) घ्यावे. बियाण्याच्या पिशवीवर लावलेल्या लेबलवरील (Seed Tag) माहिती काळजीपूर्वक वाचावी.
- लेबलवरील तपशील: लेबलवर बियाण्याची भौतिक शुद्धता, आनुवंशिक शुद्धता, उगवण क्षमता (%), वाणाचे नाव (Variety Name), बियाणे लॉट क्रमांक, उगवण क्षमता चाचणीची तारीख (Date of Germination Test), उगवण क्षमता समाप्तीची तारीख (Expiry Date of Germination), आणि प्रमाणीकरण अधिकाऱ्याची सही व शिक्का (Certification Officer’s Signature and Stamp) आहे का, हे तपासावे.
- बियाण्याचा नमुना आणि टॅग जतन करणे: बियाण्याची पिशवी फोडताना लेबलचा टॅग (टॅग/चिठ्ठी) फाटणार नाही याची काळजी घ्यावी आणि तो पिशवीलाच जोडून ठेवावा. तसेच, त्या पिशवीतील थोडा बियाण्याचा नमुना (Seed Sample) वेगळा काढून ठेवावा. जर भविष्यात उगवण क्षमतेबद्दल किंवा इतर काही तक्रार (Complaint) उद्भवल्यास, हा जपून ठेवलेला बियाण्याचा नमुना, पक्के बिल आणि लेबलचा टॅग हे तक्रार निवारणासाठी (Grievance Redressal) महत्त्वाचे पुरावे ठरतात.
बीज प्रक्रिया: कमी खर्चात अधिक उत्पादनाचा प्रभावी उपाय (Seed Treatment: An Effective and Economical Way for Higher Yield)
केवळ चांगले बियाणे निवडणे पुरेसे नाही, तर त्याला योग्य बीज प्रक्रिया करणेही तितकेच महत्त्वाचे आहे. डॉ. आखे यांच्या मते, बीज प्रक्रिया हा अत्यंत कमी खर्चात अधिक उत्पादन मिळवून देणारा आणि पिकांचे संरक्षण करणारा महत्त्वाचा कृषी घटक आहे.
- बीज प्रक्रियेचे फायदे: बीज प्रक्रियेमुळे बियाण्यांद्वारे किंवा जमिनीतून होणारा रोगांचा प्रसार (Disease Transmission) रोखता येतो, उगवण क्षमता सुधारते, रोपांची सुरुवातीची वाढ जोमदार होते आणि पर्यायाने उत्पादन खर्च कमी होऊन उत्पादनात वाढ (Yield Increase) होते.
- खरीप पिकांसाठी बीज प्रक्रिया: खरीप हंगामातील मुख्य पिके जसे की तूर (Pigeon Pea / Tur), मूग (Green Gram / Moong), उडीद (Black Gram / Udid) आणि विशेषतः सोयाबीन (Soybean) या सर्व पिकांमध्ये पेरणीपूर्वी बीज प्रक्रिया करणे अत्यंत आवश्यक आहे.
- बुरशीनाशकांची (Fungicide) प्रक्रिया: बियाणे आणि जमीन या दोन्ही माध्यमांतून बुरशीचा प्रसार होतो. यामुळे मूळकूज (Root Rot), खोडकूज (Collar Rot) आणि मर रोग (Wilt Disease) यांसारख्या गंभीर समस्या पिकांमध्ये उद्भवतात. हे टाळण्यासाठी बुरशीनाशकाची प्रक्रिया करणे अत्यंत गरजेचे आहे.
- जैविक बुरशीनाशक (Biological Fungicide): ट्रायकोडर्मा (Trichoderma) हे एक प्रभावी जैविक बुरशीनाशक आहे. याचा वापर ४ ग्रॅम प्रति किलो बियाणे या प्रमाणात करावा. विशेषतः तूर पिकामध्ये ट्रायकोडर्मा वापरल्यास मूळकूज आणि मर रोगापासून उत्कृष्ट संरक्षण मिळते.
- रासायनिक बुरशीनाशक (Chemical Fungicide): बाजारात व्हिटॅव्हॅक्स पॉवर (Vitavax Power), कार्बेन्डाझिम (Carbendazim), थायरम (Thiram) यांसारखी रासायनिक बुरशीनाशके तसेच काही लिक्विड (द्रवरूप) रासायनिक बुरशीनाशके बीज प्रक्रियेसाठी उपलब्ध आहेत. यापैकी कोणत्याही एका बुरशीनाशकाचा शिफारशीनुसार वापर करावा.
सोयाबीन पिकासाठी बीज प्रक्रिया: सविस्तर प्रात्यक्षिक (Detailed Demonstration of Seed Treatment for Soybean Crop)
डॉ. आम्रपाली आखे यांनी सोयाबीन पिकासाठी बीज प्रक्रिया कशी करावी, याचे सविस्तर प्रात्यक्षिक आणि माहिती दिली:
- आवश्यक प्रमाण: उदाहरणासाठी, १ किलोग्रॅम सोयाबीन बियाणे गृहीत धरून प्रक्रिया करावी.
- पहिली आणि महत्त्वाची प्रक्रिया – बुरशीनाशक:
- सोयाबीनसाठी बाजारात उपलब्ध असलेले लिक्विड रासायनिक बुरशीनाशक किंवा व्हिटॅव्हॅक्स पॉवर किंवा जैविक बुरशीनाशक म्हणून ट्रायकोडर्माचा वापर करता येतो.
- हे बुरशीनाशक (Fungicide) बियाण्याला जास्त न घासता, हलक्या हाताने सर्व बियाण्याला व्यवस्थित लागेल अशा पद्धतीने चोळून घ्यावे. बियाण्याचे कवच (Seed Coat) खराब होणार नाही याची काळजी घ्यावी.
- मोठ्या प्रमाणात बियाणे असल्यास, ते हाताळण्यासाठी प्लास्टिकची मोठी पिशवी, स्वच्छ केलेले मातीचे मडके किंवा विशेषतः बीज प्रक्रियेसाठी बनवलेला सीड ट्रिटिंग ड्रम (Seed Treating Drum) वापरणे सोयीचे ठरते.
- दुसरी प्रक्रिया – कीटकनाशक (Insecticide) (आवश्यकतेनुसार):
- सोयाबीनमध्ये काही विशिष्ट भागात खोडमाशी किंवा इतर रसशोषक किडींचा प्रादुर्भाव होण्याची शक्यता असल्यास, बुरशीनाशकाच्या प्रक्रियेनंतर शिफारशीत कीटकनाशकाची (Seed Treatment Insecticide) प्रक्रिया देखील करता येते.
- लक्षात ठेवा: जर रासायनिक बुरशीनाशक आणि कीटकनाशक वापरत असाल, तर ही प्रक्रिया पेरणीच्या दोन ते तीन दिवस आधी करून ठेवता येते. परंतु, जर जैविक बुरशीनाशक (उदा. ट्रायकोडर्मा) वापरत असाल, तर प्रक्रिया केल्यापासून २४ तासांच्या आत ते बियाणे पेरणीसाठी वापरावे.
- तिसरी प्रक्रिया – जैविक खते (Biofertilizers):
- बुरशीनाशक (आणि आवश्यक असल्यास कीटकनाशक) लावून बियाणे थोडे सुकल्यानंतर, त्याला जैविक खते जसे की रायझोबियम जीवाणू संवर्धन (Rhizobium Culture) आणि स्फुरद विरघळवणारे जिवाणू (Phosphate Solubilizing Bacteria – PSB) लावावेत.
- गुळाचे द्रावण (Jaggery Solution) वापरण्याची पद्धत: जर रायझोबियम आणि पीएसबी पावडर स्वरूपात असतील, तर ते बियाण्याला व्यवस्थित चिकटण्यासाठी गुळाच्या थंड द्रावणाचा वापर करावा. यासाठी, साधारणपणे १ लिटर पाण्यामध्ये १२५ ग्रॅम गूळ विरघळवून ते द्रावण थंड करून घ्यावे.
- जैविक खतांचे प्रमाण: प्रति किलो बियाण्यास २५ ग्रॅम रायझोबियम आणि २५ ग्रॅम पीएसबी या प्रमाणात वापरावे. हे प्रमाण कमी-जास्त झाल्यास अपेक्षित फायदा मिळत नाही.
- बियाणे सुकवणे आणि पेरणी (Drying and Sowing of Treated Seeds):
- जैविक खते लावल्यानंतर बियाणे लगेच उन्हात न टाकता, ते सावलीत (Shade Drying) पसरवून सुमारे दोन तास सुकवावे.
- अशा प्रकारे प्रक्रिया केलेले बियाणे शक्यतो त्याच दिवशी पेरणीसाठी वापरावे. काही कारणास्तव पेरणी करणे शक्य न झाल्यास, जैविक खते लावलेले बियाणे २४ तासांच्या आत पेरणीसाठी वापरणे बंधनकारक आहे.
तज्ञांचा सल्ला: यशस्वी आणि फायदेशीर शेतीची गुरुकिल्ली (Expert Advice: The Key to Successful and Profitable Farming)
डॉ. पंजाबराव देशमुख कृषी विद्यापीठाने शिफारस केलेल्या या सर्व बाबी आणि बीज प्रक्रियेच्या पद्धती जर शेतकऱ्यांनी पेरणीपूर्वी काळजीपूर्वक लक्षात घेतल्या आणि त्यांचा अवलंब केला, तर पिकांची उगवण चांगली होऊन रोपांची वाढ जोमदार होईल. यामुळे कीड आणि रोगांचा प्रादुर्भाव कमी होऊन उत्पादनात लक्षणीय वाढ होईल आणि शेतकऱ्यांना आर्थिक फायदा (Economic Benefit) नक्कीच मिळू शकेल. खरीप हंगामासाठी शेतकऱ्यांनी योग्य बियाणे निवडून शास्त्रोक्त पद्धतीने बीज प्रक्रिया करण्यावर भर द्यावा, असे आवाहन डॉ. आम्रपाली आखे यांनी केले आहे. यामुळे शेती अधिक शाश्वत आणि फायदेशीर होण्यास मदत होईल.
